Herri mintzoak
IV
Egiturak
Ahaztuta halakoxea dago: gaixori eta zaharra zegoen baina ez zen hiltzen.
Aizpak baginen gara.
Arkupetik beste aldian: arkupeen beste aldean.
Atez kanpora.
Automobilbekorik ez dago: auto gabekorik ez dagoela.
Barko batentzat laingua: adinakoa.
Bidaltzen detela: bidaltzen “dedanian” ordez.
Bigarrenian egin neban: bi aldiz edo bigarren aldiz, ez bigarren ahaleginean.
Barruz gorri eta kanpotik zuri, barruz zuri eta kanpotik gorri:
Bi hillabete pasauen: bi hilabeteren zehar.
Boskantoia ez, erregesagarra baino:
Bostkantoia ez, errege-sagarra baino.
Edonundik dago aldapia: edonon.
Egunetan iraun.
Ez dakit izango bazan.
Ez duzu ikusiko bahe etortzen: gabe etortzen, zerbait gabe.
Ezkero zutitutakoa: geroago/aurretik ezer jarri gabe, testuinguruaren arabera.
Eztalakoan ere: ez delakoan
Galdu ez dakixan.
Garora etorrixez, simaurra eruan: garoa ekarri eta bide batez simaurra eraman.
Geixeixen kargatzen jatanian: burua astun, aspirina noiz hartzen duen.
Goizez: nik “goizian” esan nuen, berak aldiz “goizez”.
Goiz etorri ezketxio: ezkero.
Gorengua.
Haizeketarik ez dago: haize handirik ez dagoela.
Han dago Mendibeltsu, danari begira bera: mendi goian zegoen baserri batengatik.
Hona ezkero: behin hona etorri ezkero.
Hor egongo zan baldin ekarri bazendu.
Hotzak, gosiak…: hotzez, gosez…
Ilea betetxuago bazeunka: ile gehiago bazenu.
Jakin?, ala iritxira esan deu:
Jantzixa aldatu dabe bakarrik: ertzainek, beste polizien berdinak direla.
Jostailuak egon bai, guretzako ez euan eze: baina.
Jun nintzen ere ez naiz akordatzen.
Kaminpe laua: kamin azpiko toki zelaia.
Komunera be: komunera joan gabe.
Lekurik badago?: leku librerik dagoen galdetzeko arduradunari.
Ni bi bider bete inguruko zuloa.
Ointxe amaitxu dezu: “joan zaitezke” esateko.
Ondo goian dago.
Osto ostan: osta-osta.
V
Gramatika
Ahozkera
Itsu: Mendaroko Artajalei baserrikoak: agian Debako eragina; guk, Mendaron bertan ere, “itxu” esaten dugu.
Mahatsa: Artajaleik hau ere: guk ez dugu tz-ts bereizten.
Azentua
Éretan haserre egoten da: batzuetan
Harék - hárek: harék esan zuen – hárek esan zuten.
Hónek – honék:
Geltokiko plánetan: asmoetan:gaztelaniako “plan”etik?.
Horítxue: armadiloa
Ónenak – honenak.
Ostera –óstera: ordea – atze aldera
Aditzak
Dabe: ardi-txakurra dabe: “da” esan ordez, edo “zaie”, edo “daukie”: inguruko txakur batengatik ari zen.
Dabixe - darabile: biak, bata bestearen ostean, erabili zituen.
Dana kerizatzen jake: gerizak hartzen zuela terreno bat.
Datorkixo: piñuari hobeto datorkixo lur harritsua.
Deitxuanaian joaten naiz.
Deken dana kentzen dabiz: ezer gabe uzten ari direla.
Enekizu esplikauko.
Erdu: etorri hona.
Erun: haixiak erun: eroan:
Kalenturia ez eukixen: ez edukitzean
Hartu ez zein- ez zeixen: ez zezaten.
Niñan: ikusi niñan.
Lo zagozen.
Umeei ezer eman leixuen.
Ur hotzik ez dakizula jausi.
Zagozen
Zeinek ein zeinkiuen.
VI
Hiztegia
Izenak
Aintzailiak: gobernukoengatik.
Aiñubia: gutxi entzuten nuen.
Ardandegia: “ardandegira joaten ei da”: arraroa egin zitzaidan, herrian beti “bodega” erabiltzen genuen.
Ardi ganaua: zelaiko artalde batengatik.
Argaila: gauzak lepoan eramateko anden antzekoa.
Arrusaina: aharrausia.
Aukera: ez dauka aukerarik: irtenbidea, “salida”, besterik…
Auzokoak: albokoak edo etxe barrukoak, ez auzoan bizi direnak.
Bazkairakua.
Dudurixua: zarata iraunkorra.
Elbitza: “pelusa”, artilearena.
Errenmenterixia.
Galtzakonpontzailiok!: galtzerdietan katigatu zitzaion sasi bati.
Giltza: giltzeko mina, mokorrekoa: artikulazioa, juntura.
Glankadia: onomatopeikoa: errotak ateratzen duen hotsa batez ere.
Gorraixia.
Grazia: haretxen grazia neukan: gogoa, irria, tiria…
Harbizarra: atzamarrekoa.
Harmailak: blokezkoak ziren eskailerak, harrizkoei soilik esaten genien !harmailak”, beste denak “eskailerak” ziren.
Hozketa: ez dago hozketarik:hotzik.
Ibilixa: ibilaldia, ibilkera.
Ibiltxua: ibilaldi motza.
Istilla: tantara heltzen ez den itogina.
Janlaguna: mahaikidea.
Juntaixia: bilera.
Kaka-lorriña:
Kiñada: hiru kiñada egin ditu argiak joan aurretik.
Komuneko katillua.
Lanoria?.
Lo-gosia.
Lotsarixa: lotsa.
Lurruna: suaren ondoren gelditzen zen keagatik.
Mota: mota asko : kimu, puja…
Mutxikiña: kandela mutxikiña, zigarro mutxikiña… sagarrarenagatik esan ohi genuen…
Nagixa.
Nahieztxua: nahieza, naigabea, mina, zorabioa… diminnutiboan
Pikardixia: pikardixia dauka sagar arboliak: “asko” adierazteko.
Ohezalia.
Ordiazkua: apurtu egin da eta ordiazkua ekarri behar: ordezkoa.
Sakabia: teilategala.
Soixa: hotz-oi.
Topina: topinian egosi - Topinian egositako sagarra gozua da: beheko suan erabiltzen zen ontzi bat zen topina.
Txabolaterixia.
Txikikerixak: “chapuzas”.
Txikiterixie: badeko tertziozko txikiterixie: sagar asko eta txikiak zituela sagar-arbolak.
Txitxuketa: brikolajea.
Txongua: adar baten erdiko zati lodiena.
Txostadia: pelotak txost egitea.
Ume-kotxiaren errobeda.
Unekada: alditxo bat
Ur depositxua.
Urtia: “eguna”ren ordez: San Blas, amama-eta ezkondu zien urtia.
Zopizartu: soro edo baratzeko azaleko belar txarrak kendu.
Zoroaixia: eramango duen zoroaixiaz joko du kotxe bat: bizkor eta ardura gabe joango dela.
Izenondoak
Añubiagua: ainube handiagoa zuen tokia.
Arola: ogi arola: arina eta harroa denean / buru arola daukat: ariña, joana.
Baldrasa: etxe baldrasa: etxe txiki, zahar eta ezegoki batengatik.
Baldrauta: baldrauta dago: auto batengatik.
Errepeduna: demaseko errepeduna: errape handiko behia.
Elkor: garbantzuak elkor-elkor egoten dira gatzik gabe: guk ez genuen erabiltzen “elkor”hitza.
Errimia: uretara errimia: ur bila joaten zela sarri
Finak: sagarrengatik.
Gizenkorra.
Baratza: hain da baratza: oso motela.
Hasixa: hasiagoa.
Zaputza: ile zaputza: ile luze ugari orrazgaitza.
Intenziozkua: nahita eginiko sute batengatik.
Itxurasuagoak.
Jangozua: pastel jangozua.
Jolaria: joka, adarka, egiten duen behi batengatik.
Mardula: arbola mardula.
Orpabe: orporik gabekoa.
Ortu jabea: ortu jabia da: satisfetxo negargarria, oso harroa.
Mintabakua: mentatu gabeko zuhaitza.
Mintsua: mina ematen duena: erreuma.
Ordiazkua: ordiazkua hartu deu: merezi zuen zigor edo golpea hartu zuela.
Ordiazkuak: ordiazkuak eroso bihar: arropak lapurtu zizkiguten.
Pegagarrixa: elur pegagarrixa.
Penosua: kamino hau penosua da.
Petrala: zaila: izan neike petralagoa, konbentzitzeko gaitzagoa.
Pintxana: behi pintxana: pintaduna.
Prepaziozkua: txakur prepeziozkua.
Trunkue: nola gelditzen den ogia lehortzen denean.
Txikirrillia: ikusi ere ez da egiten, halako txikirrillia da: neska-koskor batengatik.
Urrixa: lanian urrixa: lan gutxi ateratzen zuen baserritar batengatik.
Urtebetekoa: urtebetekoa izango dozu: zuhaitzak urtebete izanen zuela.
Zaputza: lora betengatik.
Zerbitzailia: gizon zerbitzailia izan zan haura: mesede egitekua.
Zintzuak: sagar zintzuak, onak.
Zipotz.
Zoroko: tipo ero samar batengatik.
Zortor: zoztorra-xoxtorra: txikia, eskasa: umeez ere erabiltzen da: “ume zoztorra”, despektibo kutsua gehienetan.
Aditzak
Enpaztu: berdindu.
Gardotu: txerria hil ondoren erre
Kobrau: paliza.
Lijertu: pausua arindu / sarraila koipeztu.