Bidaiez
HERRIEN BARNA
"Nik ikusi nuena / ez du bestek, / nik ikusi nuen era berean, / ikusiko”
“Osoa ez den ezaguera ezjakintasuna da”
"Mundua gero eta handiagoa da / denon historia kontatu ahal izateko".
I
Ezagutza
Jakin-min
“Cuando el viajero sale de las carreteras principales logra siempre grandes compensaciones”
* Mundua zabala da; gizartea, berriz, mosaiko harrigarria.
* “-Elkarren bila ibili gabe ibiltzen ginen, baina elkarrekin topo egiteko genbiltzala jakinik”: halatsu dira bidaiaria, bidaia eta herrien arteko lotura ere.
* Herriak maitatzen ikasten du bidaiariak, agian joan aurretik darama erneko den maitasunaren hazia; gutxitan gorrotatuko du bidaiariak herri bat, ezta gutxietsi ere, herriak bere orokorrean baloratzen dakiena baita, ezaxolati sekula geratzen ez dena.
* Mundua gero eta txikiagoa bihurtu da, elkar ezagutzea ahalbideratuz; puzzle bat osatzea bezalatsu da bidaia bat.
* Lekuan lekuko mitoak ezagutzea, beraietaz gozatzea, bidaien helburuetariko bat.
* Umeen eta gurasoen portaera eta izaera ikertzeko, beraietaz hausnartzeko, parada egokia dira bidaiak, erabat egoera ezohikoa baita bidaiakoa.
* Pertsona inportante askoren berri izaten da bidaietan; ikasturteetan, liburuetan, komunikabideetan, ezagututako pertsonaiak hurragotik ezagutzeko aukera ematen du bidaiatzeak: jaioterria dela, museo bat dela, edo artelan bat dela; horrek sakonera eta zabalera handiagoa ematen dio zenuen ezagupenari; zu zeuk eta zure ezagupenak ziurtasunean finkatzen ditu, munduan kokatzen, eta auto-konfiantzan sendotzen.
* Beti egiten zait izugarri erakargarri jendetza heterogeneo batetan murgiltzea, kultura berri baten aurrean jartzea, misterio baten barnean barrentzea baita, aldi berean antzinateko monumentuen inguruan bizi izan ziren gizakiak ezagutu edo irudikatzeko jakin-minak kilikatzen zaitu.
* Galdezka, erantzun bila, bidaiariak, giza polikromia amets.
* Ez dio bestearenari begiratzen gizakiak, bakoitzak berea bizi du soilik, eta beretzat, jokabide altruistenean ere; besteen begietan berea islatua ikusten ez duenean ezagutuko du herri bat bidaiariak
*Patxada behar du ezagutzak.
* “Isil pozez hartua zen / betiko lagunartera / berriz biltzean; / erantzunak urriago, galdekizun berak etsai”: isil pozez doa ibiltaria, beti ikusmin, erantzunak urriak badira ere.
Ikusmin
“Viajar deberia ser ... estar más y andar menos”
* Mundu zakur honen zaunken zantzuak han hemenka, mehe edo ozen, herrialde eta gizarte orotan aurkitzen ditugu, baina mundu zakur honetan liliak ere ernetzen dira: begi zolia ez ezik, iritzi argia behar du bidaiariak.
* Ilun behar du inguruak izartegiko argiok ikusteko; argitsu, aldiz, barneak, izarron mintzaira jasotzeko; garbi, berriz, barneak eta argi buruak, herrien misterioa ulertzeko.
* Kaxkada batean hurreratzen gaitu autobideak hainbat urrutiko bazterretara, baina herri-bideak eta bide-berriak behar ditu hartu bidaiariak bazterrak eta herriak ezagutu nahi baditu.
* Distantzia apur batekin begiratu behar dio bidaiariak dabilen herriari, maitemindu gabe, ez baita izango bestela era bat zuzena eta zehatza bere iritzia, ezta orekatua bere soa.
* Begiek dakusaten bildukiaren azpian biribilkatzen den mundu hori da bidaiariak ikusten jakin behar duena.
* Gabiltzan atzerriko herri eta herritarrei buruz bidegabeko juzkurik ez egiteko lehen araua norberak ere akatsa dituela ez ahanztea da.
* Kritikoa ez denak onentzat hartuko du atzerriko dena, denak liluratuko du, ahozabal bidaiatuko du, baina ez du egiarik jasoko.
* Begi zoliak eta barne barea behar ditu bidaiariak edonora abiatzean.
* “Pero aquello que el viajero no puede ver, lo imagina, que también para eso viaja”: ezagupenaren une goxoak!.
* Begiez baliatu, begiez ikasten eta ikusten ikasi isileko nahiz ageriko zantzuak: herriak ezagutzeko bidea.
* “Ez dut erabat ulertu baina gustatu zait”: hori bera esan ohi duzu zenbait bidaiako bizimolde, monumentu eta bazterri begira.
* Gizarte eta bazterren detaile eta ñabarduraz jabetzen ez den bidaiariari, dena irudituko zaio arrunt eta antzerako; zenbait zirrikitu eder, zenbat gertakizun bitxi, koloretasun berezia, ukitu xarmanta, hori dena aurkitzeak borobiltzen du ezagupena.
* Gezurrez beterik egonen dira bidaiariak ezagutzen dituen herri, pertsona, paisaia eta artelanen beste aldea ere, baina ederrak dira, merezi du ezagutzea, ez du merezi bidaiako eta bidaiaren gezurren bila hasterik.
* Herri baten arkanoan, misterioan, sartzea da bidaiatzea.
* Galdera sakonenak dira erantzunik gabe gelditzen direnak bidaietan.
* Autobusak dira sarri bidaiariaren salbamen eta garraio-lagun harat-honat zirkulazioko kaosetik ihesi. Atsegin ditut alboan eta inguruan ditudan bidaiakideak, nabilen herritarrez zerbait gehiago ezagutzeko bide bat dira.
* Bizitza ederra da edonon, atzerritarren biziera izan ohi da arraroa bertakoentxat.
* “Izpiluak bezalakoak dira bideak: bakoitzak gure irudi ezberdin bat oparituko digu”. Herrialde bakoitza da ispilu ezberdin bat. Bidaiabide eta bidaialdi bakoitza ere. Ohikotik ezberdinak diren bidaiabide eta irudiak eskaintzen dizkitzu. Antzua da aberasgarria ez den bidaia.
* Ezaguna zaizu, soinutik, hainbat hizkuntzaren jatorria, mintzatzen jakin ez arren. Kilikagarria bihurtzen da gune kosmopolitetan hizkuntzen nongoa den asmatze jokoa.
* Bizi guztia kanpoan egin duen pertsonaia da bidaiaria bisitara, bisitatzera, doan herriarekiko. Ez du beraz aldaketarik somatzen; aldaketak egon direla igartzen duen arren, ezin ditu aurrekoarekin alderatu.
Galderak eta ezinak
“Hitzik gabeko hizkuntza hau deszifratzen ikasten badut, mundua deszifratzea ere lortuko dut”
* Doan herri horrek ze zulo eginen dion galdera darama beti bidaiariak. Itzuleran, eginiko zuloaren sakonenean geratu ohi zaio herri hori.
* Galdezka doa beti bidaiaria, doan bazterrera doala, deiadarka begiekin. Jakin-min, ikusmin, bihozmin: hiru dimentsioko isiltasun hori behar du bidaiariak erantzuna jaso eta barneratzeko.
* Galdera sakonenak gelditzen zaizkigu erantzunik gabe gure ibilietan.
* Galderaz beteta doa bidaiaria ibilira, galdera gehiagoz itzultzen da; azaleko erantzun bakar batzuk dakartza, sakoneko galderak pilatu zaizkio ordea.
* Non aurkitu bidaiariak herriaren tamaina, paisaia urbanoz, naturaz eta arte altxorrez harago?.
* Non aurkitu bidaiariak herri baten tamaina, paisaia urbano zein naturakoz eta arte altxorrez harago?.
* “Orduak ispiluekin jolasean”. Bere eskuez izarrak hartu nahi duen haurra da beti bidaiaria, herrien arima atxiki nahi luke, baina bere bidetik segitu behar duenez, eta bidaiako egunak ere ihes egiten diotenez, izpi batzuez soilik betetzen ditu eskuko ahurrok.
* Naturarena behar du izan bidaiariarentzat semaforoaren herrietako agur berdea; autoko ispiluei begira ematen du gidariak bidaia-ordu asko, bere aurpegirik ere ikusi gabe atzetik datorkionari so.
* Begien aurrean duguna ez dugu ikusten sarri, labain egiten digute errealitate gordinenek ere, edo ez dakigu edertasun gozoenak bizitzen.
* Marokoko herri xehe honen minaz mintzatu?. Ezer gutxi ahal duzu egin: jendea ulertu eta ez ofenditzen, edo ez mintzen ahalegindu; baina min ematen du, bizimolde latz, zail hauek ikustea; ezten batek ziztatzen zaitu hor barrenean, karitatea egiten ote zabiltzan otua ere etortzen zaizu maiz, ze demontretara etorri zaren galdetzen diozu tarteka zeure buruari, baina mina bera ere herrien osagai bat da, ezikusiarena egitea, itxurakeria besterik ez da.
* Saja, Cabuerniga, Liebana, Besaya, ... Kantabriako oihanok zenbat jainko, jainkosa eta mitoren gordeleku arkanoa ez ote; bidaiari presatiok ez ezik bertakoek, presati beraiek ere, bizitzaren korronteak, bizibeharrak eramanak, galdu dugun antzinako mundua.
* “Arberen meriendaren eta guk Urrestilan jaten dugun txuletaren artean dagoen distantzia arazo politiko hutsa da, distantzia politiko bat da, historiak ezarri duen espazio galdu bat, ametsez, proiektuz, balaz, ezintasunaz, eta odolez betetako zulo beltza”: distantzia hori bera dago herrien artean, eta distantzia hori neurtzean datza ezagutzaren zailtasun nagusia.
* Herrien hizkuntzak uler ditzake bidaiariak, baina hieroglifiko gerta dakizkioke herriaren espresiobide isilekoak.
* Bidaiariak, arrotzak gara, bidaiari askok onartzen ez badu ere; eta arrotza kanpoan gelditzen da beti; horregatik ez dugu behin ere herri bat konprenituko, ahalegindu arren.
* Dabilen herriko arimaren atetila soilik ireki ahal du bidaiariak, itxita geratzen zaio beti ate nagusia. Ikusitakoarekin baino ikusi gabekoekin gauzatu behar du iritzia.
* Eskala txikian ikusi ohi du dena bidaiariak, oso zaila zaio ikuspegi zabal batetik ezer marraztea, nahiz ikusitako apurretik marrazki orokorra egiteko joera ere duen; datuak eman behar ditu soilik bidaiariak, beste norbaitek egin behar du giza mapa orokorra, bidaiari anitzen datu mugatuak erabiliz, ikuspegi zabal batez.
* Hoogstrat da Brujasko kale bat, Hoornstrat beste bat, Predikherenstreet, Peeerdenstrat, Rozenhoeekaai, ... kale-izen gehienak iruditzen zaizkio berdinak atzerrian bidaiariari, hizkiengatik edo korapilatsuagatik.
* Hizkuntzak jakin arren herriak ulertu gabe itzuli ohi da bidaiaria etxera.
* Herrialdearen ezagutza azalekoarekin itzuli ohi da bidaiaria etxera; sekretuen misterioan sartu dela uste duenean, itzulinguruan besterik ez dabil; lehen ezagutza izan ohi da sutsuena, kilikagarriena, ametsezkoa ia; ezagutza sakonetik etorri ohi dira zalantzak eta harremanen sigi-saga korapilatsuak.
* Ze bidaiari pila gabiltzan gauza bera ikusten, askotan jakin gabe zer den ikusten duguna, edo ustez ikusten duguna benetan ikusi nahi duguna den jakin gabe.
* Herrien hizkuntzak uler ditzake bidaiariak, baina hieroglifiko gerta dakizkioke herriaren espresa-bide isilekoak; gor eta itsu ibili ohi da sarri bidaiaria, mutu ere, herriaren oskol gainean irrista jolasean bezala.
* Zibilizazioen iragana, historia itzalia, ikusten du gehienetan bidaiariak; gaur egungo herri bakoitzaren bizitza, nahiak, eta distira berezitu eta aurkitzea zailagoa da, globalizazioaren ondoren denok moda, ekonomia, filosofia eta portamolde antzerakoen barne bizi baikara.
* Minegi ditugu hitzak eta irudimena herrien mezuak deszifratzen ez dakigulako.
* Irudi estereotipatuak izan ohi ditugu goazen herriari buruz mugak gainditzean, ondorioz mugaz bestaldean ez zaigu hain erraza benetako argazkia egitea.
* Dena da ikuskizun, baina gehiena ikustezin, bidaiaren gako nagusia, begi zoliek soilik zulatu ahal dute herri baten oskola, altxor ebastezina baita herri baten anima.
* Antzinatean murgildu eta gaurkoez ez jabetzea, bidaiariaren arriskuetariko bat.
Egia Vs ustea
“Es un viajero, un hombre que pasa, un hombre que, al pasar, miró, y en ese rápido pasar y mirar, que es superficie solo, tiene que encontrar luego recuerdos de las corrientes profundas”
* Erabat gauza mugatuak ikusi ohi ditu bidaiariak, aukeratuenak; horregatik nahiko ikuspegi faltsua eskaintzen dio kanpotarrari herri batek.
* Ondorio unibertsalegiak ateratzeko arriskua du bidaiariak, batena dena denena bailitzan, tokiko zera izan dena denekoa balitz bezala.
* “Así, es solo un viajero que pasa en día festivo ... en estos casos, se siente separado de la vida, por detrás de un cristal que, al tiempo de muestra, deforma”: bai!.
* “Lurralde mugakideak dira fikzioa eta errealitatea”: hor datza ezagutzarako bidaiariaren zailtasunetariko bat.
* “Noren ikuspegia, halako egia”: herrialdearen argazki propioa dakar bidaiari bakoitzak bidaiatik, bere egi partikularra.
* “Huts egiten ez duen navajoa da errealitatea”: errealitate birtualaren garai honetan sarri huts egin ohi du navajoaren begiak ere.
* Gezurra eta egia bidaietan ere oso presente daude, jokabideetan, artelanetan, …; egia eta gezurra bereizte jokoa bidaiako jokoetariko bat da.
* “Ze, halako juezak ez daki zer den guzur bat eta zer den ipuina. Gure aitak ipuinak kontaten ebazan, ez guzurrak": bidaiari-kontularia eta bidaiari-kronista ez dira berdinak.
* Gezurti fama du bidaiariak bere bidaiez aritzean, gezurti izateko arriskua du bidaiariak baita atzerrian bere herriari buruz aritzean ere.
* Gezur asko egon daiteke bidaia batetan, diotenetan, dakusagunean, gure kontakizunetan; itxuraldatu egiten baitugu errealitatea.
* Gizakiak, gizarteak, denok garela antzerako ideia argia-eragile hori behar du izan bidaiariak: gizarte eta gizaki orok ditu bere akatsak eta bertuteak, gureetan eta denean: hori dena biltzen du egiak.
* Oso ezberdinak dira bidaiari ezberdinen bizipen eta agerpenak gertakizun, ikuskizun, paisaia edo altxor berdinaren aurrean, ez dute gauza bera era berean ikusten, begieraz ez ezik ikuspuntu ezberdina du bakoitzak, begi ezberdinez ikusten du bidaiari bakoitzak errealitate bera, bidaiari bakoitzak bere egia ikusten du, paraje eta ikuskizun berdinean; subjektiboa da beti bidaia ondorengo bakoitzaren iritzia, errealitate bera ikusi duela uste izan arren; apala, dudakorra ere, behar du izan bidaiariak, ez du bere egia egi absolututzat emanen, bere egia soil bezala kontatu behar du ikusitakoa.
* Hiri bat ez da izanen ez ikusi duguna ez iruditu duguna, hori ere den arren.
* Bidaiariak ez du ikusten herrietako aurpegi txukunen ostean, lursail landu jorien azpian, ze errealitate bizi den, sarriegi mikatza eta gogorra.
* Pozik bizi direnen aldea ikusi ohi du gehienetan bidaiariak, agian alde hori ikusi nahi du, katedral bateko harriak mortairu saminez lotuak daudelako.
* Kanpalekuko txaletxook ez ote dute bizitzaren egia estaltzen, zenbaiten hutsunea eta gabezia mozorrotzen.
* Harrobiko bakardadea eta hoztasuna darie marmolezko santu-irudi ederrenei ere; ez dute zerurik islatzen, gizakion puzkeria eta zizelatzailearen abilitatea soilik.
* Bidaiaria ez da gehienetan normaltasuna zer denaz jabetzen; bere itxura eta jokabidea normaltzat jotzen du, inguruko denek kanpotarra dela igartzen badiote ere, eta berak normaltzat jotzen du inguruko dena, baita bertakoek anormaltzat dutena ere.
* Zenbat aldiz zenbait bidaiarik du bisitatzen duen herriaren epaile izateko arinkeria-tentazioa.
* Oso ezberdinak dira bidaiarien bizipen eta agerpenak jendarte, gertakizun, ikuskizun, paisaia edo altxor berdinaren aurrean.
Egia estaliak
“Otoi, jaitsi Atenasa eta ohar zaitez hondakinen artetik gizakiak dabiltzala”
* Ahaztu egiten ditu sarri bidaiariak, ikusi ere ez gehienetan, urrutietako miseria eta gabeziak.
* Zenbat bazter eder, zenbat jende, zenbat kolore geratzen zaizkion aurkitu-aztertu gabe bidaietan bidaiariari, mila sekretu, mila plazer, mila aukera, ... ihes egin digutenak.
* “Mutilak ez ahantzi ezen artelantxo horiei olagizonen izerdia dariela bazter orotatik, zeren batzuek infernua bizi behar izaten baitute, besteek zerua goza dezaten”: bidaiarena behar luken burutapen sarria bazterretako edertasun eta artelanen aurrean.
* Bizia susmatzen du bidaiariak kaleen, kaletarren, lur landuen, basoen, artelanen, ... atzean; susmatu besterik ez baina, ia antzik ere ez dio ematen bizitza horri, ezta sekulakoak kontatuko baditu ere ikusitakoei buruz; hori da bidaiariaren gabezia mingarria, bete ezin duen hutsunea; ageriko zertzelada batzuk ikasi ditu, atzean zer dagonez ezer gutxi.
* Bidaiariaren lehen gogoeta hainbat jauregi, gaztelu, katedral eta artelan, apaindura eta edergarri metatu aurkitzean: zenbat eta zenbaten izerdiz arpilatutako aberastasunak, gehiengoaren miserien ezaugarri.
* Herrien ahotsa, kulturen ahotsa, hori da batez ere bidaiariak jasotzen duen ahotsa; ahots hori ulertzea, ahots horrek eragitea, hunkitzea edo larritzea, … hizkuntza ulertzea baino zailagoa da; gaurko herrien gaurko ahotsa oso ahul heltzen da bidaiariarengana, gordeegia, ahulegia da ahots hori bidaiariaren ikusmen, entzumen eta ulermenerako; hori da jasotzen ez dugun, galtzen dugun herrietako altxorra, kontsumismoak, ekonomiaren legeek, kapitalaren irabazi beharrak erabat berdindu baitu herrien biziera eta portaera; globalizazioak irentzi du kosmopolitismoa; denek denean dakite ingelesa ere.
* Bidaiari gehiengoak saihestu egiten du gerra arriskua omen herrialdea. Bakean diruditen lurraldetara joan ohi da. Baina nork jakin ze pake mota den hori, nola ezagutu baretasun horren azpiko errealitate gordina?. Kapitalismoaren pakea, demokrazia omen, gerra bezain makurra baita. Herri eta gizaki askorentzat.
* Sarri du bidaiariak fosil bat ikusten ari den sentipena katedral baten aurrean, edo fatxada bat mirestean; dinosaurio bat bailitza begiratzen die, noizkoa kalkulatuz. Monumentook, hildakoak bezala, “in memorian” gelditzen dira, oroitzapenerako. Eraikin zoragarrion harriak lotzen dituen morteroa, aldiz, oroitzapenerako galdu diren hainbat bizitzen eta herri xehearen izerdi merkeaz oratua dago.
* Gutxi dioela dirudigun herri eta herrialde xumeenak asko dio, berak ere; entzuten irakurtzen itzultzen interpretatzen jakitean dago koska; herri oro da aberats, lauso ez diren bisitariaren begientzat.
* Herri baten ia mundu osoa da klandestinoa bidaiarentzat, oskola besterik ez baitu ikusi ahal, egia osotik urrun.
* Gehiegi begiratzen dugu bidaiariok kanpora, herrian eta gizartean bilatu behar dugula konturatu gabe; gauzak jartzen ditugu ikusmiran, artelanak, eraikinak, paisaiak, erakusleihoak, …, egileei, herriari, gizarteari erreparatu gabe.
* Erabat erlatibizatzen jakin behar du ikusi-entzuten duena bidaiariak, ikusten duena objektiboa baderitzo ere; ikusten duenaren atzean ikusezin geratu zaionak erabat aldatzen baitu ikusi uste duena; egiazale izan behar du bidaiariak, baina ikusten duena denaren izpi batzuk besterik ez da.
* Ahaztu egiten ditu sarri bidaiariak, ikusi ere ez gehienetan, urrutietako miseria eta gabeziak.
* Bidaiariak badaki erakusteen zaizkion herrietako altxor eta edertasunez harago, edo baitarago, badela beste errealitate gordin bat herrietan; baina etxe orotan saiatzen gara gure miseriak kanpotarrei ez erakusten, baita gure ederra biribiltzen ere.
* Herri orok du bere gezurra, eta bere egia; oso zaila zaio bidaiariari, ia ezinekoa, gezur hortaz jabetzea, herri baten egia eta gezurra bereiztea, herri oro hain apain jarri zaigun aro honetan; herritarra izan behar da horretarako, begi zoliko eta barne askeko herritarra gainera; halakorik ba ote?.
Galbahea
“Eta bizar zikina daukan informazioa informazio txarra izaten da”
* Gidaliburuak ongi daude, baina bidaiariak berak zihurtatu behar du egia denentz diotena.
* Bidaiariak badaki erakusten zaizkion herrietako altxor eta edertasunez harago, edo baitarago, badela beste errealitate gordin bat herrietan, baina etxe orotan saiatzen gara gure miseriak kanpotarrei ez erakusten, eta gure ederra biribiltzen.
* Benetakoak dira gida-paper, gidaliburu eta turismo publikazioetako argazkiak, baina errealitatean aurkituko ez dituzunak dira, poesia egiten baitute argazkiok ere, errealitatea beste ikuspegi batetik erakusten dizute; itxuraldatu egiten dute begiez dakusazun errealitatea, edertuz; sarri zure begiek egiten dute errealitatearen aldaketa, zure begiek ez dute errealitatea bere horretan jasotzen, zure sentimenduek itxuraldatu egiten dute, ederragorako edo itsusiagorako, begiek dakusatena. Dena da erlatiboa, bidaiari finenaren begietan ere.
* Dena da erlatiboa eta aldakorra: eskualde hauek erabat eraldatuta izanen dira beste urtaro batetan, herrialde ezberdin bat izanen da hau neguan, beste lurralde bat ikusiko dute udazkeneko begiek, horregatik bidaiariaren egia ere oso erlatiboa da..
* Bisitaria eta bezeroa erakartzea, horrek dirudi gaur eguneko herrietako absolutuaren ordua.
* Ezinbestean edertu eta zuritu beharra dauka errealitatea turismoak, bestela gizona bere bakardadean ikusiko bailuke bidaiariak, gizartea bere gordintasunean eta altxorrak bere utzikerian: erakutsi nahi diotena ikusi ahal du soilik bidaiariak.
* Kalean edo kaleko edonori entzundakoez ezin daiteke fida, hitz politak badira ere; datuz mamitu behar ditu bidaiariak informazioak; bidaiari asko itzuli ohi da herrira kaleko informazioak dotrina ziurtzat esplikatuz.
* Sufrimendua ezkutatzen ahalegintzen da gizartea; are gehiago bisitarien aurrean, bisitaria baita bidaiaria doan edonon.
* Gauza erabat mugatuak ikusi ohi ditu bidaiariak, aukeratuenak; ikuspegi faltsua eskaintzen dio turistari herri batek; bidaiariak ondorio unibertsalegiak ateratzeko arriskua du, batena dena denena bailitz, tokiko zera izan dena denekoa balitz bezala; arriskutsua da herri eta herritarrei buruzko juzguak egitea, bere esparru mugatura makurtu behar du bidaiariak bere kontakizunetan.
* Sarriegi gertatzen da gidaliburuko iritziekin eta turismo bulegoko eskaintzekin erdizkako egiak gertuago egon ohi direla gezurretik egiatik baino; egiaren erdia saltzen dute gehienetan, eta gezurra iruditzen zaio bidaiariari.