BIDAIAK 2001. BRETAINIA HANDIA
IPAR-EKI INGALATERRA
YORKSHIRE KONDERRIA
Zinetik, historiatik, zein literaturatik ezaguna, halako ukitu nostalgiko poetika erromantikoa du niretzat lurraldeak. Ez dit hutsik egin: lautada berde-berde erakargarria, agian erakargarriago gertatzen zaigu zabalera leun berdea zuhaitz gutxiago duelako, hesi berdeek halako jite berezia ematen diolako. Argindarrarenak dira hemen tantai bakarrak.
DONCASTER
Hornidura-hiria bezala iragartzen du kartel marroiak: izanen al du Eibarrek baino ganora gehiago bezero bisitariari giro atsegina eskaintzeko; hiri armagilea izanik, inguruko komertzio hiria bilakatu nahi du Eibarrek, baina irudiz, egituraz eta inguru atsegin eskaintzaz aldatu gabe.
Erabat erakargarria gerta zaigu Doncaster lurraldea; Ingalaterrako peto-petoa, orain arteko inguru ororen antzekoa, lautada berde-berdeak hesi berde ilunagoz zeharkatuta. Inguruko lurrak urpetu ez ditzan munetan egoki hartutako ibai berde-berdeak zeharkatzen du lautada.
Golf-zelai izugarri zabala: kilometro pila egin behar ditu zulo guztietara jotzen duenak.
Leeds.
Bere aurretxoan lur-lurretik bertatik ateratzen diren ur-parrastada ez luze ez zabalez ureztatutako belar siku itxurako saila.
Fatxada zuriak sarriagoak dira inguru honetan.
Argindar zentrala, orain arte ikusi dudan erraldoiena: 8 tximinia erraldoi zabal baxuak, goian berriro zabaltzeko, ipurdi zabaletik leporantz estutzen doazen ohikoak; ketan daude zortziak; ikuskizun zirraragarria; errazegi pizten dugu argindarrezko tramankulu edozein argindarraren ostean naturari eta gizakiari norainoko erasoa dagoen jabetu gabe. Tximinion ber-bertatik goaz. Kanal edo ibaia doakio albotik, laku edo ur-bilketaren bat era badu alboan. Agian zentral nuklearra da, agian itsasoarekin lotzen dute, ez baitago urruti itsasadarra, mapan behinik-behin.
Hemen inguruan ere bada gatzik gabeko zenbait hiri adreiluzko etxeteria arrunt, baita zoko zikin utziak dituenik ere: langile ezinduen ezinaren ondorioak.
Haize-errota tontor batean, harrizko leuna, besorik gabe: haize lekua da nonbait paraje hau.
York-era bidean bi zaldi zuri izan ditugu lehenengoz begientzako opari, lasterrera zaldi aldra dotorea larrean. Baita behi holandar aldra ere.
Bide-gorria doa kilometro askotan errepidearen luzeran, alde bietatik. Trinkoa da trafikoa.
Sarrera dotore eta erosoa jarri nahi dio Yorkek bisitariari, edo herriari besterik gabe: bide-sare zabala osatzen ari dira hiri inguruan..
Errazena behar zuena zaildu egin zaigu azken zatian, baina ernegatu aurretik senak eraman gaitu kanpinera.
Kanpina.
Amesten dugun atsedena hartuko dugulakoan gaude. Berdegune zabala da kanpina, kokagune bakoitza albokoari arnasa emanez eratua dago, sigi-saga bata bestearen parean ordez. Lasaia, erabateko isiltasunak bildua, ahatek ere ematen diote halako patxada ukitua, baita uso digante gizenek ere. Etxean sentitu gara.
305 kilometro, euripekoak gehienak.
“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien. “Osabak fede izugarria zion zientziari”. Porrot egin digu gaur zientziak autoan, bestalde astrofisika edo antzerako zientzia-guneren bateko paraboliko erraldoiak ikusi ahal izan ditut arratseko ibilian. Nire medikuntza herrikoiak eman dit fruitua, indartuago bainago.
Maiatzaren 15a. Asteartea. 14.a – I:13.a
“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarre. “ “Egunak ezer egin gabe iragaitea nuke gustoko / zentzurik baduenentz batere kezkatu gabe”: Italiarren “dulce farniente” edo antzerakoa. Gorputzak baina ez dit onartzen hori, gaixorik ez bada. Horregatik gabiltza Ingalaterran aurten, makaltxo baina ibilian. Patua eta bizitza, nahasiak biak gehienetan, batak bestearengan ditu sustraiak, bata bestearengatik elikatzen da. Zentzurik duen egiten dugunak?, galdera hori ez da azken eragilea, galdera egiten duen bizitza edo patua baizik.
Euskalduna zela uste izan genuen zirimiria, baina hara non Yorkshirekoa ere den. Horregatik da lurralde hau ere hain berdea.
Autoak ere itogina du!!!. Antenaren zulogunetik nonbait.
Lora bete betean daude gereziondoak, zuri-zuri, dotore.
IPAR YORKSHIRE
Herri-bidez herri-bide izan da gaurkoa, lur landu eta artalde artean, bihurgunez bihurgune, joan geldoan.
Gari-sail berde ilunak, koltza-sail hori sarkorrak, hazi zain edo hazia erneko zain lur landu ilunak, larre berde joriak, artaldeak lur lauotan...: orain artekoan antzerako lurraldea da baina badu erakarpen puntua, agian egun bustiak ematen dion melankolia puntuagatik, agian norberaren aurreiritziak ezartzen dion giroagatik. Oso atsegina izan zaigu eguerdi aldeko ibilaldia, gorputzak nahikoa aiene bazion ere.
Ez da herri asko, baina denak dira herritxo bikainak, ederrak, etxe bakoitzak du bere berdegunea, dena da txukuna, dena zaindua, denak du maitagarria egiten duen ukitua. Prepeziozko herritxoak. Ugariak dira zuriz pintatutako etxe eta landetxeak, baina adreiluzkoek diraute ugarienak izaten, harrizko etxeak ere ugariak dira. Dotoreak dira granjak eurak ere, ez dute landetxe itxurarik, ez dirudite nekazal etxeak, alboko eraikin edo teilapeak aldiz, biltegi edo lanabes-gordeleku, txapazko zatarrak dira; bada tarteka oholezko biltegirik, baina ez daude inola ere zainduak. Zelai erdi batean hara non harizti sendoa, Etxarriko basoa antzo. Arbel harriz eginiko harrizko hesiak tarteka, jabetza handia bilduz, basoa bera ere askotan.
Txerri granja erraldoia, behi aldrak. Kontrastez bi faisai ere izan ditugu, bata errepide ertzean, bestea harrizko horma gainean, mela-mela euripean, kikilduta lez geldi-geldi, autoei jaramonik egin gabe.
Helmsley.
Mendi-muinoek osatzen dute ingurumaria. Gora eta behera doa errepidea, baso-kaskoak zeharkatuz. Lur bukolikoa da gure begientzat, kezkati eta urduri behar dute bizi, aldiz, nekazariak aftos sukarra eta behi eroen gaitza, animalien izurrite hilkorra, tarteko dutela mehatxari.
Sarriak dira harrizko zubitxoak ibaitxoen gainetik. Sarriak dira ere harrizko eliza eta adreiluzko herriak. Berdegunea norabide orotan banatzen dituzten hesi berdea lirateke inguruko ezaugarrienetariko bat. Zuhaitz asko dago oraindik berdetu gabe, ondorioz ez diegu antz handirik ematen ze zuhaitz mota diren, hurragotik eta geldik ikusteko geratzerik ere ez dugu errepidean; izan da pagadia uste izan dugu baso bat.
Nekazari herria: hemen ez da inon industrigunerik, ez bi solairuko etxerik, ezta erlategian lez jendea pilatutako herririk ere.
Ohitu egin gara lurraldera, normaltasunez dakusagu ingurua: dotorea da benetan.
Natura-gune bat, aparkaleku zabalak aukera emanez bisitariari bertan gelditzeko. Oinezkoentzako ibilbideak non ote ari ginela % 25eko aldats-behera eta bihurgune ia biribilak; aurrez- aurre Andiakoak zitezkeen labarrak, pendiz bertikalean, gaina, tontor garaikote konikoa zaiela, eta azpiko malda baso trinko zabala dutela: erabateko ezustea. Andia baino baxuagoa da mendia, gorrixkak dira haitzok, ez dira ohituta gauden kareharri argiak, ez du harrizko lepo luzerik, bai basoa magalean eta hegian. Bada pinurik ere. Berdegune lau jorian sartu gara aldats barrenean.
Errotarria jartzen dute herri askotan herri-sarreran herria iragarrizko kartelarekin batera. Errota asko da nonbait konderri honetan, baina ez da errota hondakinik ageri.
Herri txikia, nahiz handia, harrizko etxeak dira bertan nagusi, harri argiko etxeak. Jite propio bere berea dute ostatu eta tabernek, lehen begiradan badakizu ostatuak direla, bezeroak ez du iragarki edo letrero premiarik.
Thirsk. Ezustea eskaini digu, nekazari herri txikitxoa espero baikenuen. Eliza ikusi asmoz gelditu gatzaio eta herritxo atseginarekin egin dugu topo. Herri moinoinoa. Baita herri bizia ere, jendez pil-pil eguerdian. Ingeles jiteak biltzen duen kale-sare zabala du. Harrizko etxe asko, fatxada alemaniarra dute plazako hiruzpalau etxek, fatxada teilatuko gailurretik gora luzatzen duten horietakoak, ugariak dira, etxe ederrak izateaz gain. Plaza luze zabala, aparkaleku bihurtuta, plaza erdian zutabe karratu ez oso garaia bizi diren ordua eskainiz herritarrei. Uharri ia borobilez dago plazako zorua eta berdin errepidea ez den zoru oro, halako giro berezia ezarriz herriari. Kartel zintzilikari xarmantek iragartzen dute marrazki bikain, etxetxo eta etxe-kantoi xarmantak pintatuen bidez taberna, denda edo bebarru bakoitzeko betekizuna eta eskaintza: legionarioen egoitza iragartzen du batek. Katedrala du altxor nagusia, museo bihurtuta dago eta ez dugu gorputz erosorik bisitarako, bertaratu gabe begiratu diogu, bitxia, berezia bada izan, gutxienez, gotorlekuaren traza eskaintzen du: dorre moskote sendo-sendo karratua teilatutik ia gailentzen ez zaiona; ezberdina eta deigarria da hormetako arkuteria: gotiko perpendikularra omen, bi mailatan daude arkuok, goiko zein behekoek, gotiko jitea dute baina zabalkoteak dira eta leihoburuak ez dira inola ere punta-luzeak, obal tankerakoak baizik; beirate zabalak dira leihootakook.
Euria izan dugu lagun une oro: aterkia, kamara, anoraka…, ez da izan ibilaldi erosoa, egun ateri eta gorputzaldi onarekin ordu-pasa atsegina izanen zen.
Leuna, goxoa, biguna da Yorkshire, euripean ere, agian euripean da hain goxo, leun eta biguna. Osteko mendi-muinoak gandupean, sorgindua dirudi konderriak.
Zaldizko gaztea errepidean, bigarren zaldia uhalez lotuta zeramala, nola ez, zaldizkoaren kapela peto beltza buruan.
“Dog Santuary”, Zakurren Santutegia: zer ote. Ez gaitu gorputzak zirikatzen joateko, jakin-minak ziztatzen bagaitu ere.
“Farmacia” izenarekin agertzen dira noizbehinka, herritxoetan batez ere, aspaldiko etxetxo politak, bertako etxe peto txikiak: janari denda dirudite.
Harrizko eliza-dorre lerden garaia, estuagatik garaiagoa dirudiena, luzatzen da beste ezer ageri ez den zuhaitz artean gora
Ibai axal axala, estua: banaka ugari ikusi ditugu horrelakoak.
Ripon. Herri koskortu atsegina. Ezagunak zaizkigun kale-sare, etxe-sail eta etxe-moldeak. Begientzako opari dira hainbat etxetxo eta fatxada xarmant, adreiluzkoak zein zura agerikoak. Plaza da herriko osagai aipagarria: erabat zabala, tamalez aparkaleku bilakatuta, zutabe luze-luzea du ikusgai, burdina-lan ezberdin bereziez bukatua; hirian aparkaleku pila dagoen arren plaza bera ere autoz gainezka dago, plazaren edertasuna eta nortasuna zeharo desitxuratuz. Katedrala, herriko altxorra hemen ere, erakusteko dute eta ikusteko dago, hirira hurreratzen den edozein begirentzat urrutitik agerian eta ikuskizun: sekulakoa du fatxada, sekulakoa ere barnea. Burumotzak dira dorre biak, gotorleku itxura hartuz, fatxada berriz arkuteria aparta da, irudirik gabeko arkuteria biluzia, leuna, baina tailatutako marrek bizitasuna ematen dio hormatzarrari. Barruan hainbat bitxikeria aurkitu daiteke: arkuteria aparta, erdiko nabearen zabalera zabala, eliza bitan banatzen duen koruko ate-horma: gizairudi zizelatu eta pintatuz oparo eta aparta, koruko zura mila orraztxo eta aingeru burutxo tailatuz edertua, bi bataiarri normando: gotiko perpendikularra bata, ze estilotakoa bereizten ez duguna bestea; koruko zein gainerako ganga zurezkoak, apaingarri tailatu ederreko nerbioetako giltzarriak, metalezko pulpitu aparta eta harri zizelatutako bigarren beste apartagoa bat, erretaula, koadro bat, brontzezko eskultura moderno ugari, hilauza eta oroitarri pila hormetan...; bukatzeko kriptak behar du aipamen berezia, hain baita bitxia: labirinto bateko pasabide estu-estuak, non gizaki bat ozta-ozta ibil ahal den, sigi-sagan, sare luzea, misterio kutsua dariela, galduko zaren bizipena sortuz: sarearen erdi-erdian kapera behar duen kuboa, hutsunea den kuboa, katedral azpian, txikia, bakardade absolutuan; Ripongo gotzainaren batek Erromako katakonbatan ikusitako hilobia bikoiztu nahi izan omen zuen beretzat 8. mendean. Gasteizko plazan Txillidak zorutik behera duen hutsune-kuboen antza du.
Hegotik igo genuenetik trenbiderik ere ikusi gabe geundenez, are bitxiagoa suertatu zaigu bi bagoi horiko trentxoa lur zabalotan barena nano.
125 kilometro, lautada berdean ernegatu gabe.
Lakutxoa du kanpinak bere berdegune barruan, ur-bildu luzexka, morokil kolorekoa, arreta eskatuzko iragarkiek diotenez lau metro sakonerakoa; arrantzan egiten dute hainbat kanpin-kidek, arraiek berriz jauzika ari zaizkie arrantzaleon aitzinean. Basoaren jarraian baso kaskoa bat, non kanpin-etxolak ari diren jartzen, untxiak dabiltza erruz gizakion beldurrik gabe, baina seguruki badutela beste etsairen bat, izanen da azeriren bat leku idiliko honetan ere.
“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien:
* “Zeren libertatea neguan baitago, baina negu bakoitzak dik bere udaberria”. Udaberriaren zain, libertatearen amets, aro epelagoa izanen ote dugun esperantzan ari ohi gara lanean.
* “Batzuetan, uholdeari buru egiteko, uholdearen alde jarri beharra dagoela”. Bidaietan ere, “ur-lasterrei burugabeki buru egiten dion txalupa” bihurtzen gara, arazoak zitaltzen zaizkigunean.
* Nere hutsaren kontzientzia baitut, ...”. Bidaiari buruz idazten jartzen naizen bakoitzean dut nire hutsaren kontzientzia hori. Hain daude elkarrengandik urruti diodana eta bizi dudana, nire sentipenak eta sentipenaren letrazko isla, elkarlotzen ahalegintzen naizen arren; sentipenak izkiretan jartzeko ezin bizia..
Maiatzaren 16a. Asteazkena. 15.a – I:14.a
“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarra:
* “Eguzkiak errainu dagi baldosa gainean”. Lainoen gainetik gordetzen du egunotan ibilia eguzkiak. Bakterioentzako hezetasuna besterik ez da gaur baldosa gainean.
* “Ez dira hauek nire garaiak / ... Hau ote da zahartzea / ... Akatsetan tematzen ote zahartzea? /...Ez dira ez hauek nire garaiak”. Nire zahartzaro garaiak dira hauek, ez gaztaro garaiak. Egunotako ajeak lekuko. Bidaietan tematzea, zahartzeaz gain bizitzea ere bada.
Ohean datza M. Luisa, gorputz makurrak eraginda. Eguna hezea, bustia, iluna. Erabatekoa da isiltasuna. Beltzagoak dirudite zozoek, lausotuagoak txori-kantek.
Erosketak egitera joan naiz hirira, kanpineko baretik hiriko lasterrera.
Inguruko lur lauetatik ibilaldia egin dut arratsaldez, baso-kaskoen etzetik zehar. Haritz sendoak, orritzen ari diren zuhaitz joriak, artalde zabalak, ardion ikusmina sortaraziz gerturatzerakoan. Heldu naiz nekazal etxe bateara: etxekoandrea hurreratu zait, zuzen eta erabakigarri, etxaurreko lorezaintza utziz: ez dakit ni uxatzeko bidea izan den ala abegikor izan nahi zuen, etxetik beste aldera ibiltzeari ekin dio, ni ere itzuli egin naiz, dozena bat metro egin ditugu elkarrekin, lauzpabost esaldi bota ditugu bakoitzak, “lurralde berdea, ederra...” eta elkarri agur egin diogu, bera bere etxera ni nirera. Ondoren erabat belztu da zeru urdina eta zaparrada gordin batez blai utzi nau.
Untxiok kanpineko zelaietan ez ezik larre eta galsoroetan ere usu eta ugari dabiltza.
Ejertzitoaren bi helikoptero erraldoi dabilzkigu arratsalde osoz gain-gainean jiraka: Vietnamgo gerra dirudi.
20 kilometro, erosketetarakoak
Lur bat haratago”. Luis Mari Irigoien.
* “usteari ustekabea darraio noizbait”. Bidaietan, sarri.
* “Faun da eta alperrikako, anitz bitartekoren erabiltzea, guti batzuk aski direnean”. Zenbat alferrikako ahalegin eta indar galtzen dugun bidaietan, bertan eta erraz geneukanaren bila genbiltzana. Baina hori gero jakiten da, ez aurrez.
* “Eta burua zuritu zitzaidan eta neure burua zuritzen nabil ...”. Askok ez dugu “bertze biderik eta bertze ihesbiderik”, beraz nahiago ditugu bidegurutzetako hautaketa dudakor zailak erabakigarritasun absolutu suntsitzailea baino.
* “Zozoak udaberrian baino kakalarriago”. Hala dira, bai.
* “Ene zangoak eta zangoetako junturak ez daude bidaiatzen hasteko”. Bihotza ere ez, bizkarrezurra ere ez, ... Baina hemen gabiltza nahiz M. Luisak ohean egin behar izan duen eguna.
Maiatzaren 17a. Osteguna 16.a - 15.a
“Puskaka biziz”. Juanjo Olasagarre:
* “Ailegatzean ireki eta hutsik zegoen motxila. / Galdu naiz, nire bizitza guztirako galdu naiz”. Motxila bete asmoz gabiltza, bide galduetan galduz sarri. Baina ez noraezean, ez norabiderik gabe. Herria dugu zain. Eta itzuliko garen ziurtasuna. Motxila betea dugu beti.
* “Bizi nadin, ni barik, bidenabar / bidaiari ateo baten gisa, / bizitza bera aski biltzen, / denborarik gabe, leku soil soilik”. Zer da bidaiari ateoa?. Bizitza aseptikorik ez da.
Egosi egin behar ba urdaiazpikoa Yorken, ez baitago ontzeko ez eguzkirik ez girorik.
Txingorra egin du gaur.
Jubilatuak gara kanpineko bezeroak.
Granja asko dago Ipar Yorkshire honetan, inguru zatarra dute granjok, belarra ere ernetzeko zain, arteño usteldutako lasto eta belar zahar piloak, simaur piloak, hondakinak, teilapeteria itsusiak.., etxeak aldiz inguru zaindutako txukunak dira. Granja handi batean zerbaiten pilo handi bat dago ketan egun osoan. Gure irudimenak esan du izurriteak hildako animaliak erretzen ari direla!.
York. Karratu galant, burumotz, zabaltza estalki, bukatugabeko itxurakoak, orratz luzeak falta zaizkien gotikoak…, horrela ikusi ditugu urrutitik dorreak: fabrika bat ixten denean lez ogibidea agortu zitzaion askori dorreak bukatzeko lanak bukatu zirenean. Nola eta nondik ekarri ohi zuten eraikitzeko harria ikusi dugu gutxienez bi katedraletan, ehunka urteko lantegia milaka herritarrentzako, hargin, gurdizain, lepakari... Bertarago eta lerdenagoak dira dorreok, baina kale artera sartuaz bat galdu egin zaizkigu begi-bistatik, norabiderik gabe gelditu gara, beraiek baitziren gure itsasargi. Baina jo dugu erdigunera.
Hiri potxoloa, kale estuko sare erakargarria da zaharra, giro ingeles petoa dute kaleok.. Kale-artean sartu eta ibili, galtzeko arriskurik gabe, txikia baita. Zura ageriko, adreiluzko, zarpeatutako... begien gozamenerako etxe xarmanta ugari aurki daiteke edonon. Dendateria dotorea eta oparoa, eskaintza bikaina, turistengandik bizi da. Erruz dabil jendea kaleetan, ingeles nagusiak dira bisitari gehienak, giro ingelesa areagotuz. Ia bost kilometro luzerako harresiak ditu, leun baxuak, gehiago dirudite ipuinetakoak edo jauregi erromantiko batekoak; hainbat ate ditu, ez ikusi ohi ditugun bere biluzian gotorrak. Pasabide asko da, eliza gotiko txiki asko, biluzi xamarrak. Otarte eta antzerako jangaien eskaintza bera ezberdina da hiri honetan, pastak eurak bertako peto gozoak, ez edonolako merkeak.
Berez, edozein norabide hartzen duela, joko du katedralalera oinezkoak. Ezin da ikusi gabe galdu, egunari eskainitako ordu merezitakoa izanen da bisita; doakoa edo borondatzko sarrerakoa gainera. Hiriko altxorra, Erdi Aroko handien eta Gotikoko maisulantzat jotzen du gidaliburuak. Agian jadanik hainbat katedral paregabe ikusi dugunez, ez digu Yorkeko honek zirrara berezirik sortarazi, baina ezin uka aparta denik. Nahiko landua du fatxada, baina ez du iruditeria aberatsik, sarrerako arkua berriz filigranazko iruditxoen sinfonia da, hain daude garbiak, hain osoak, eta hain xehetasunez dira apartak, ze badirudiela berrikuntza garaiotan egin berriak direla. Barrutik, luzea eta garaia, zaindu-zaindua, 3 gotiko mota ezberdin argi nabarmentzen zaizkio, nabarmenak dira hiru estiloak edozein begirentzat, bakoitzari izenik jartzen ez badaki ere, gu geu hasi gara estilo bakoitza berezitu eta ezagutzen: gurutzadurakoa da zaharrena, sarrerako nabea berriz gotiko dekoratua eta korutik aurrerakoa gotiko perpendikularra. Hemen ere koruak banatzen du bitan eliza, korura sarrerako horma zizel-lan ikusgarri aparta da, tamaina orotako sekulako irudi sail zizelatuz apaindua, koruak berak ez du askorik balio, deigarria da bertan tuteria pintatutako organoa ez dakit ikusten dugun zenbatgarrena. Ondo jarria du izena gotiko dekoratuak, beheko aldean bertan ere horma arkuteria etenik gabea da hormaren biluztasuna erabat jantziz. Apartak dira beirateak ere, mota guztietakoak, beira zati txikiz eginak, eta eliza barrunbea maisuki girotuz. Jauntxo-irudi eta hilobi pila gurutzaduratik aurrerako hormaren luzera osoan alde bietatik: ponpoxo eta xelebreak asko, naif maitagarriak zenbaitzuk. Kaperetan erretaula ederrik ere aurkitu daiteke. Karriloi bitxi batek ere ekarrarazten du arreta: bi morroskok mailuz jotzen dituzte orduak, laurdenak eta erdiak.
Entseguan ari zen tipleen ahots finak nagusi zituen koru bat giro sorgindua ezarriz elizari eta bisitari, eseri eta artelanei begira, soinu ederrez bildurik, alde ez egiteko irrika sortarazten zitzaizun.
Autobus pila dabil hirian bisitariak garraiatuz, goiko zoru librean pilatzen dira begiluze denak. Erdigunetik at daude aparkalekuak, bada autobus zerbitzua duen aparkaleku herrikoia.
Gaztelaniaz ari den talde batekin egin dugu topo, denak kexati bostetan ixten dituztelako dendak, eta builatsu, ohi dutenez.
Txukun jantzitako gizon batek eraman gaitu erabat adeitsu bilatzea zaila zitzaigun garajera. Ia nongoak galdetu digu, “Basque Country”, pentsakor jarri da une batez Country hori kokatu nahian, eta hala dio azkenik. “Alaves”, hurrengo kanporaketa ingeles talde batekin du eduki ere babazorro ekipoak!!!.
Adreilu zurizkoa dira auzoetako kale osoak, non beha-leihoen sinfonia erakargarria bilakatzen den fatxada; behatoki bakoitzak ez du filigranarik, denak dira antzerakoak, baina bakoitza ezberdin deigarria da.
Etorriko gatzaio beste egun batean, merezi du bigarren bisita bat, goizez.
51 kilometro, 24 joan-etorrikoak, gainerakoak norabidea zuzenduzkoak.
Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien: “... pintura zalea zela osaba Joanikot, ... nola Parisen hamaika koadro eder ikusteko parada izan zuen, ...” Bidaiek ematen dute museo, eliza eta arte-galerietan koadroak ikusteko parada. Aukeren gehiegia izan ohi da arazoa, ezinezkoa baita denak ikustea higuindu gabe azkenerako. Horregatik aukeratzen dugu, museo bakar bat tarteka.
Maiatzaren 18a. Ostirala. 17.a – I:16.a
“Puskak biziz”. Juanjo Olasagarre.
* Bizitza bera konpartitzera / kondenaturiko bidaiari bi / egunerokoaren erdian”. Aukeratu egin dugu bizitza bera konpartitzea. Edo zorionez kondenaturik gaude bide berera. Bidaia ez baita Juanjok adierazitakoa bezain latza, hain bakartia.
* “Gizonak, beren usteko, zerbaiten errege, esporrez; / emakumeak, beren buruaren printzesa merke, zaraz”. Kalean daude bai horrelako tipoak, baina zorion puskak dira.
* “Zoriontasuna burges doilor heterosexualek / ezarritako diktadura demokratikoa dela”. Sortu dezagun ba bestelako zoriontasuna. Berez ez dator.
Euritsua, hezea, gaurko eguraldia ere. Argitu eta gozatuko ote du noizbait!.
Buztanikara eta katamixarra izan dira euriak etxatoia atabal bihurtu duen egun berriko kanpin-kide berriak.
Baina hara non Yorkshiren ez zirela uste genituen eguzkia eta zeru urdina, baina laster damutu zaie lainoei joan izana.
Gotikoaren ibilbidea bihurtu zaigu Ingalaterrara bisita, taxu berdinekoa izanen da gaurko ibilia ere.
“Eman bidea”, euskararen asmakizuna zirudiena hitzez hitz ingelesetik itzulpena da, “Give way”.
Zaldi-lasterketarako zelaia York-etik oso gertu, hipodromo zabal-zabala, belartza berde-berdea langadi zuriz gurutzatua. Adreiluzko jauregitzarra alboko gaintxoan.
Bidaian zehar, zaldiak larrean han-hemenka, egurrezko langaz bildutako larreetan.
Ibai zabalak zeharkatzen du lurraldea Yorketik bertan. Egunean zehar lakutxo eta ur-bilgunean ugariak izanen dira gaur ere, egunero ohi denez. Hiriko harresietako ate gehienen aurretik egin dugu joanaldi luze bat, gutxienez horretarako balio izan digu bide-sarean nahastu izanak.
Gaur ere nahastu gara bide-sarean, askatu-zaila egiten zait Ingalaterrako errepide-korapiloa, eta ez dut umorez hartzen, odola usteltzen zait. Erraxa behar zuen bidea erabat nahastu zaigu, guretzat berria zen ikur bat irakurtzen jakin ez dugulako, 10 kilometro behar zutenak 30 bilakatu zaizkigu. Ohi dugunez, gaur ere bideratu gara.
Hilerrietako kaperak aitatu behar ditugu gaur, agian herriko elizak dira, berdegunean zut dauden hilarriz inguratuta. Txikiak dira elizok, adreiluzko argiak, harrizko ilunak, dorre gotiko burumotzekoak, dorre zorrotzekoak... denak poxpolin eta maitagarriak, ipuinetako baselizak bailira.
Granja asko dago Yorkshire lurralde honetan ere, baina hemen ere inguru zatarra dute, nekazal etxe dotoreak korta eta enparau zatar ilunak ditu beti inguruan, zikin eta utzitako planta dute estalpe, txabola eta kortok.
Ingalaterrako landa zabala. Deigarria eta atsegina. Lasaibidea. Baina ez dugu non gelditu argazki bat atera edo begiei eta barrenari lasaialdi bat emateko. Ez da paisaiaz gozatzeko parajea, ez baitago paisaiari nondik begiratu, nondik gozatu, auto barreneko joanetik ez bada. Une batez mendi-muino leun zabalak azaldu zaizkigu, gariz berde eta koltzaz hori, distiratsu, noizbehinka baso-kasko batez gandortuta.
Nonbaiten irakurri dut “Yorkshireko basoak”: oraingoz baso-kaskoak besterik ez da izan gure bideetan, non urkia eta haritza den nagusi.
Ez dugu ia herririk ibilbidean, agertzen denean zapal, gorri-ilun, zuhaitzak baino apalago, ikusi ere ez dira egiten. Eliza-dorre orratza izan dugu zuhaitz artean zein soroen erdian zeruranzko bertikaltasun ia bakarra, zuhaitzek eurek ere multzoak osatzen baitituzte.
Ejertzitoko konboia, beranduago ejertzitoko jeep bat, arratsaldez ejertzitoko hiru gerra-hegazkin marrumaka buru gainean: itogarria da ejertzitoaren presentzia, ingeles demokrata bakezaleak gerrari porrokatuak izan dira historian eta hala dira gaur eguneko moldean ere.
Ez dabil auto zaharrik errepideetan, baina hara non gurutzatu zaigun “Austin” pospolo kaxa xarmanten raillya, auto txiki, mehe baxuak, txindurriak diruditen ezereztxoak, nanoetan nanoenak, baina ze atseginak.
“College” iragartzen zuten herritxo batean: herritxo handikia suertatu da, aristokratikoa, banan-banako etxe, aukerako eraikin, egituraz, inguruz, dotoretasunez...; ondo-bizien edo aberaskumeen etxebizitzen jitekoak denak eta bakoitza, baita ingurumaria ere.
Itsasaldera hurreratuz zentralen bateko tximinia erraldoiak agertu zaizkigu urrutira, ketan, laino zuria bailitzan gandor ikaragarriz bilduta. Etxerakoan beste zortzi tximinia zenbatu ditugu urrutira ke artean. Behiak ez dira erotuta daudenak, gizakiok baizik, guk gizakiok dugu sukarra, ez ardiek soilik.
Beverly. Ipar Itsasotik nahiko gertu, baina ez da itsas girorik bertan. Gustura ohi gara ingeles herriotan, Sarreratik bertatik liluratu gaitu Beverlyk: hiribildua zenekotik geratzen zaion ate bakarra, adreiluzkoa, bere aurrean 3 etxe aparta, egituraz ederrak izanik ere bere zutabe eta langa beltz landuak dira deigarriak, baita gizairudi tailatu pintatua eta teilatu bateko deabru-irudi gorria auskalo ze umore puntuz jarria. Etxeei begira ibili behar da kaleetan; bada plazan zutabe borobil baten gainean teilape bat, tenpletea, izatez arrunta, baina kokagune hartan aurkitzea da bitxikeria. Herria inguratuz hainbat aparkaleku bada ere, aparkaleku erraldoi bihurtuta dago plaza: nahiago dugu herriko muineraino autoz egin herria arnasbidea izan baino. Badu gutxienez oinezkoen kale bat, harri sendoko zoruak sendotasuna ematen diela etxetxo pospolinen ilarei.
Bi eliza ditu, biak gotiko apartak. St. Mary. Ertzak orratzez apaindutako zabaltzako dorre karratu sendoa du, burumotza beraz. Apala izanik, buru estrainioak ditu zizelatuta sarrerako ateak. Barrutik arku barreneko burutxo tailatuek ematen diote ukitu ezberdina orokorrean, ezkerreko azken zutabeko kapitelean berriz koadrila zizelatu pintatua dager bitxiki, koru alboko kapera batean bizi-bizi pintatutako irudi tailatuak nabarmentzen dira gangetan; koruan, miserikordiak deitutako kalonjeen aulkietako ertzak, zutikako egonaldi luzeetan ipurdia jartzeko koskan, taila-lan nano apartak dira miresgarriak: tailagile bikainak bildu zituen eliza honek, altxor bitxi ezberdinak pilatuz; zurezkoak dira gangak, deigarriak koru gainekoan pintatutako errege irudiak; marmol zizelatu aparta pulpitua; beirate bikainak; hortaz gain hainbat eta hainbat zizel eta taila lan bikain, eta ohizko bitxikeria erakargarriak. Ez da damutuko bisitan doakiona.
Minster edo katedrala. Irudi zizelatuen sinfonia barrutik zein kanpotik, bestalde hiru gotiko mota ezberdinen adierazgarri garbia. Hemen ere gurutzadura da aspaldikoena, koru aldekoa ondorengoa, dekoratua, eta gotiko perpendikularra fatxada. Benetan ikusgarria. Zutabeetako marmol beltza da deigarria gertatzen dena, horrez gain iruditeria zizelatua, banan-banan begiratzekoak, oso behean baitaude: atabalaria, gaita-jolea, pandero-jolea... han dago banda eta orkestra osoa, erreskadan, bakoitza bere instrumentuarekin zailduz. Aparta da atzeko hormako harrizko iruditeria ere. Arkuteria bitxiak. Arkutxo artean kapitulu-gelara zihoan mailadi berezia. Koruko iruditeri tailatu zoragarria. Bataiarri normandoa. Aulki normandoa. Beirate apartak... Ez du bitxikeriarik, sendoa izatea ez bada, hori da eliza bortxa ezinaren ezaugarria. Joan, ibili, gozatu. Merezi du eta. Ez dabil jendeketarik, gabiltzanok jende nagusia gara, oso bisita lasaia izan da, doakoa gainera.
Gaurko bigarren hipodromoa: mailadi zabala du, Yorkekoa bezala erabat berdea eta zabala, langa zuriek ematen diotela lasterketa egitura.
Humber Bridge. Arku bakarreko zubirik luzeena omen munduan. Hor dago erraldoi 1400 metroko luzeran bi zutabe digante eta kable pilo batez zintzilikatuta Humber estuario edo itsasadarra zeharkatuz. Luze-zabala da estuarioa, zikina, gorrizka, industrialdeko kutsaduraren erabateko itxuraz desitxuratuta.
Hull. Zubi alboan. Ingalaterrako elizarik handiena omen du. Ingalaterran dena da “.....ena”, handiena ez bada luzeena, ederrena ez bada bitxiena... Egia esan “...ena” guztiak dira apartak.
Gotikoaren sinfonia ari zaigu gertatzen Ingalaterran ezustekoena.
Selby. Eliza apartan genuen zain, Bretainia Handiko monasterio-arkitekturaren ezaugarri ederra hau ere.
Nekatuegi geunden, bide-sareaz arduratuegi ere, eta errepideak berak ekarri gaitu bide motzenetik etxera.
Berotegi italiarrak, etxe itxurako kristalezkoak, zabalak oso, izan ditugu gaur, pare bat.
Jauregi itxurako jabego zabalak ere ugariak dira, zuhaitz ederreko parkean kokatutako etxebizitza ederrak.
Ez dago txakur askorik Ingalaterran, dabiltzanak lotuta daramatzate, salbuespenak salbuespen.
164 kilometro, galduta batzuk, erneguaren eraginpean asko, baina ederrak.
Erabat betetzen joan da kanpina arratsalde erditik aurrera. Kokaguneak taxuz eta sigi-sagan antzo, nasai, daudenez banatuta, ez gaude bata bestearen hain hur edo gainean, ez da pilaketa itogarria asko garen arren, baina galdu dugu egunotako lasaitasuna, bakardadea eta isiltasuna; ordainez bizitasuna irabazi dugu, ugariak baitira umeak bere jolas eta oihuekin ingurua osatuz. Gu biok gara atzerritar bakarrak kanpinean.
Ostarte argiak ageri dira oraindik gaueko hamarrak eta erdietan. Ilunduko ote digu Eskozian?. Hain goietan eta hain udaberri goienean, auskalo!.
“Lur bat haratago”. Joan Mari Irigoien.
* “biderik luzeena dugula biderik laburren”. Zenbat aldiz luzatu zaizkigu ibiliak kale-arteetan bide laburraren bila.
* Florentziak liluratu ninduen, ez ordea Veneziak, ezta ere Miguel Angelek Vatikanoko Sixtinan, Pisan berriz Bataiategia eta katedrala izan zitzaizkidan dorrea baino liluragarriago.