Maiatzaren 13a.  Asteartea.  N:1-1.a

Asteartea, 13, argi gaurko egunarekin: “martes y trece” diote gaztelarrek.

Goizeko bederatziak ondo jota atera gara udaberri oroko ibilira. Lainopean tontorreria, giroa lorrintzen,  euri lardatsa.

175.265 kilometro kontagailuan

Greba eta manifestaldiak dituzte gaur Frantzian erretreta lege berria dela eta. Zabalik aurkitu ditugu tarte motzeko autobideko bi pasagune, doako ibilia beraz tarte batez, baina agertu zaizkigu bai bidelapurrak, bere etxoletan gordeak, arma elektronikoz zerga ezarriz.

Erabat zabaldu zaigu ikuspegia Nantesera bideratzean, autobideak ez du hesirik, lurraldeak ez du mendirik, zeru-marraraino luzatzen dira begiak. Zuhaitz ilarak han-hemenka, zuhaixkak erretenetan soro eta belartzak banatuz. Dena dago berde. Ez dago etxerik ez herririk, autobidea herrietatik urrun doa, ohi denez. Noizbehinka eliza-dorre puntazorrotza zuhaizti baten ostean. Behi aldrak, zuri kolorgetutako behi zuriak, lixibaz argitutako larru kolorekoak. Larrean. Ez da beste aziendarik.

Nantes. Hiria zeharkatzen du errepideak, agian okerretik jo dugu bidegurutzeren batean ezetz uste badugu ere. Korapilatsua izan da bidea, urduri jartzekoa zenbait kale-gurutze, baina onik eta zuzen atera gara. Hiri ederra eta ikustekoa iruditu zaigu, tentagarria. Etorriko gatzaio inguruok zehatzago ezagutzea erabakitzen dugunean, pare bat urte barru inguru.

BRETAINIA

Gorabehera leuneko lurraldea, ederra, dena zuhaitz, dena belardi. Granitozko etxe ilunak arbelezko teilatuarekin. Behe solairuko etxeak.

Rennes. Bretainiako hiriburua. Etxe-orratz ilarak ikusi ahal dira. Ertzetik saihestu dugu. Dudan geunden hurrengo egunetan etorriko gatzaizkion, aurrekoan ez baikenion gaur arte oroitzapenean iraun digun apartekorik aurkitu.  Ez zaigu akuilagarri izan gaur ikusitakoa ere.

NORMANDIA

Ez da Bretainiakoagandik askorik aldatu lurraldea, agian pikoagoak dira hemen teilatuak. Zehatzago erreparatu behar diegu hurrengo egunetan herrialde biotako etxeoi ia ze ezberdintasun duten. Behi holandar ugari.

Lurralde atsegina.

Kanpalekua. Pontaubault herrian kokatua, itsasadar antzerako baten mutur muturrenean, baina ez dago itsasoaren arrastorik ere.   Zortziak jota ziren heltzean. San Michel inguruan, lehen aurkitu dugun kanpalekuan kokatu gara, nekatuegi eta errepideaz aspertuegi geunden kanpin egokiagoren bat bilatzen hasteko. Aldats behera dagoen belardi aparta batean kokatua dago. Zuhaixka-hesi batez inguratua. Ingeles etxatoi bat besterik ez. Zozoak dabiltza belartzan, zozo ugari, hasi da zozoen festibala. Bazter patxadatsua. Pozik geunden tokiarekin baina erabat okertu zaizkigu gauzak: luze joan zaigu etxatoia kokatzea, eta aldats beherak zaila bihurtu digu nibelean jartzea. Leher eginda bukatu dugu, azken lanon nekea erantsi zaio genekarren nekeari.

Zerbitzugune bera da emakumezko zein gizonezkoentzat, unixex, beraz. Ez dut gogoan beste inon izan dugunik.

840 kilometro, 11 ordutan Normandiara ekarri gaituztenak

Bidaiek zuten abentura sentipen hura gabe ateratzen gara gaur egun errepidera. Ohitu egin gara errepide, herri eta gizarte ezberdinetara, eskarmentuak erakusten digu borobilduko dugula bidaia. Segurtasun osoz. Jakin  eta ikus mina ditugu akuilu, baina abentura kutsuari moztu egin zaio ezten-puntu hura.

Leher eginda oheratu gara, gauerditik aurrera. Hemen gaude, bihar argituko da egun berria.

Maiatzaren 14a.  Asteazkena.  N:2- 2.a

“Deserriko karrikak”. Mikel Ibarguren:

* “Nik ezin dizut eskatu tristeziaren txostenik irakurtzeko, / Astiroago begiztatu beharko genituzke / muga-ertz honen zedarriak”. Lerro tristeak idatziko nituen bart, hain izan ziren aldrebesak 11 orduko gidatze etengabearen ondorengo lehen uneak. Asmaezinak eta ustekabekoak dira ibilbide baten zedarriak.

* “Baina beti gordeko dugu azken berba / maitatu gabe utzi genituen haien gorazarrerako”. Beti gordeta ditu bidaiariak azken bidaietako irudi, bizipen, oroitzapenak, toles-gune bilduenean, ibili den lurraldea gogoratzeko.

* “Ahulak dira ezinaren amarrak”. Baina ze zailak mozten.

* “Kosta egingo zaigu mailadi luzeok igotzen, / baina aitzina beste biderik ez dugu”. Aurrera egin besterik ez du bidaiariak bidaiari izan nahi badu, bidaia mailadi piko luzea bilakatzen zaionean ere. Aurrera egitea da bidaiariaren funtsa.

* “Bada oraino maitatzeko adina teilatupe, / horditzeko hadina botila hondo”. Bidaiariak beti eta edonon aurkitu ahalko du maitatuko duen xehetasunen bat, hordituko duen edertasun izpiren bat.

Iratzargailurik gabe esnatu gara. Behar zuen gorputzak eta.

Mota beltz saltariak dira zozoak belartzan mokoka, mesfidati, zuhaixka-hesitik gertu. Makalagoa da bakoitza bere ingurutik  urrunduz. Zozook ez dute kantatzen, denek aurkitua dute nonbait bere bikotea. Kukua aldiz ozen dabil inguruan, txantxangorriren bat engainatu nahian. Gerra-hegazkinaren burrundara zorrotzak eragin digu goizean goiz, eguerdi aldera utziko zigun berriro bere abesti gerraria, St.Michel santutegi-irla dardaraziz: Irakeko gerraren kontrako politikoak  etekina emango dien hurrengo gerrarako trebatzen.

S. Michel irla eta santutegia dugu gaur helburu.

Atzoko paisaia bera: mendixka leunek osatzen duten lurraldea, zuhaitz ugari, basoxkak eta sail banatzaile diren zuhaizka ilarak, granitozko etxe ilunak arbelezko teilatu pikoekin. Zainduak, apainak, behe solairuko txikiak dira etxeak. Nekazari eraikinak:  nekazaritzatik bizi den, bizi izan den, herria. Ez dugu inor ikusten etxe inguruetan. Latorrizko teilatuak dituzte korta eta zerbitzu-txabolateriek, etxeek aldiz arbelezkoak.

Azal-azala da S.Michel aurreko lautada: padura itxurako belartza erraldoi zabala, plater ipurdia bezain berdina da itsas kontrako lur-saila, milaka buruko artaldearen mota zuriz zipriztindutako berdegunea, Holandako polsterrak gogarazten dizkigu barruranzkoak, kolore argi-argiko lur-sailak, harea zurikoak, erabat landuak, goldatuak baina oraindik ezer erein gabe, haziaren zain.

Irlatik gertu, bertako jitea duen etxeteria, jantoki eta antzerako zerbitzugunea.

S. Michel irla. Urrutitik eskaini digu bere irudi ahantzezina: eliza-dorre puntazorrotzean bukatzen den konoa, amaiera gabeko hondartzaren erdian. Eraikinak eraikinen gainean, mole puntazorrotz iluna gorenean. Urreratuz, argitzen doaz multzoaren zehaztasunak. Bere edertasun osoan agertu zaigu azkenik urre koloreko orratzean bukatzen den erpin zorrotz kono zoragarria: itsas barrenetik gora, miraria bailitz, oreka ozta-ozta gordez, gero eta estuago pilatzen doazen   eraikinak,  zeru-marrarainoko hondartzaren ertzean.

Erabat aldatu dizkiote inguruak guk ezagutu genuen S. Michel hari: errepide estu batek lotzen zuen irla lurrarekin, padura antzeko berdegune bat besterik ez zen itsasertza. Gaur egun errepide zabala doa sarreraraino, aparkaleku zabalak osatzen dute aurrealdea, dozenaka autobus eta ehunka autok dute pausalekua bere atarian, errepide ertzean. Ezin da gaur egun birbizi izan genuen arrats bakarti zoragarri hura.

Harresi sendoek inguratzen dute irla osoki, ez itsasotik babesteko, garai bateko itsaslapurrengandik baizik. Hiribildua da irla osoa, etxeteria behean, monasterioa goian. Kale estu bakarrak lotzen ditu harresiak monasterioarekin: kinkila-denda bihurtutako kale estua, antzinako granitozko teilatu pikoko etxez osatua. Dena da turismo-gune, dena dago bisitariz lepo. Dena da mailadi, dena da zirrikitu, dena da aldats piko. Erdi Aroko herritxoa monasterioaren oinetan, harresien gainean  zein babesean. Mila zirrikitu eta xehetasun erakargarri. Goizeko poema gogarazi didate St. Micheleko konta ezin haina mailadi  luze eta pikoek, “Kosta egingo zaigu mailadi luzeok igotzen, / baina aintzina beste biderik ez dugu”. Igo egin ditugu kontaezin mailok, goian baitzegoen bila genbiltzan altxorra.

Monasterioa. Bukatzen ez den labirintoa, dena zirrikitu, dena pasabide, dena gela eta areto elizatzarren pean, eliza ez den denak dirudi kripta, areto eta gela oro baita gainekoari eusteko zutabe eta sabai gotiko. Dena da mole granitozkoa, herri osoa bezala. Gotorlekua dirudi. Ezagun du, kanpotiko begiratu batez,  zatika, aldi ezberdinetan, eraikitakoa dela. Harritzekoak hormateri izugarri garaiak, harritzekoa elizaren iparrerakoa, elizaren horma oro beirategi eta leiho. Hegorakoak, aldiz, monasterioaren hormak dira; gotorrak eta ia leihorik gabeak, leihorik ez dute areto eta gelek, ez jantokiak, ez idaztokiak, ez..., hormok goiko eraikintzarrei eutsi behar baitiote, sendoak behar dute izan, konpaktuak, arkitekturak ez zuen goiko pisuari eusteko beste biderik nonbait oraindik.  Mila xehetasun eta mila zoko deigarri, batez ere mila mailadi, tartean eskailera kiribila, mailak bere baitan biltzen den horietako luze-garaia. Amaierarik ez duen labirinto bat osatzen dute monasterioko ohiko osagaiek. Eliza: gorenean dago, isiltasuna eskatzen du letreroak sarreran, baina barruan dena da giden harrabotsa. Erromaniko aparta da behe-aldea eta gurutzadura: sekulako giroa ematen diote elizari albo bietako pasaguneko arkuek, arku bakoitza da ezberdina, bika daude; zurezko leuna da ganga, kolorgetua dirudi; erromanikoa da gurutzadurako alde bateko horma, bestekoa, aldiz, gotikora bitartekoa: oso interesgarria da alderatzea; absidea, aldiz, gotikoa, ohiko zutaberi, lehioteri eta arkuteria: luzeak, estuak eta ugariak, flambeau edo antzera deitzen dioten estiloko ugariak. Nabarmena da dorre garaiari eusteko egitura dela gurutzadurako erdia. Hainbat taila eta santu-irudi eder daude. Nolanahi oso austeroa da, ia ez du apaindurarik, monasterio osoak bezala. Klaustroa:  bi zutabe mehe leuneko arkutxo ilara lau aldeetan, pospolin itxura du, zenbait apaindura ere bai hormetan. Jantokia: handia ez ezik ederra, hormetan soilik ditu zutabeak,  deigarria irakurlearentzat pulpitua. Erromesen jangela: sekulakoa, zutaberia nerbiodun gangekin, bi behe-su erraldoi ditu: egoki eta goxo tratatu nahi zituzten nonbait bisitariak. Idazgela: hau ere zutabe-baso dotorea, ganga kurboarekin: garrantzitsua zen hemengo lana, bi behe-su handi bertan. Zutabeen kripta: zutabe borobil pila jaso zituzten, elkarri arkuz lotuta, koruari eusteko: aukera aparta eraikinon teknika ikusteko. Zabaltza: zabala, eliza aurrean, bertatik zeru-marrarainoko ikuspegia zabaltzen da lau haizetara, itsasoa, hondartza, lur barrua, dena begien menpe, gozamenerako, baita garai batean zelatarako ere. Dorrea:  bitxia, apaina, batez ere luzera eta zorroztasunagatik, erdian dituen ziritzar eta puntarengo S.Migel aurreko loreengatik ere. Igogailua:  ikusgarria: gainbehera ia bertikal batek lotzen du barrena, harresi gainetik, monasterioko baogune zabal batekin: han ardatz batean bildurik dago soka lodia; ardatza, aldiz, zurezko gurpil izugarri erraldoi batekin mugi ahal da indar gehiegirik gabe; sokamuturrari lotuta lera batek egiten zuen gora-behera tronko borobilez osaturiko dozena erditik gora gurpilen gainean; erabat bitxia; ez da gaurkoa injinerutza.

Nola jasotzen ote dituzte gaur egun ere goian behar dituzten gaiak, kalea bukatzen denetik gora ez baitago bide leunik, inolako gailurik ibiltzeko aukerarik ere, dena da han mailadi. Seguruenik bada gaur egun gordeta dagoen igogailuren bat.

Ez zaituzte harritzen edertasunak, apainduriak, barruan dituen artelanek. Austeroa da dena, barrutik zein kanpotik, biluzia, apainduriarik gabekoa, kapitel apal zizelatu batzuk ezik. Bere osotasunean ikusteak harritzen zaitu. Nola ahal den horrelako eraikuntza erraldoi bat hain tontor estuan.

Bi museo ikusi ditugu iragarrita, ziegena bata.

Mundu guztitik datozkio bisitariak, japoniarrak ere zer esanik ez; bazen espainiar ikasle talde zaratatsua, italiar koadrilaren adinako zaratatsua; Irizar autobus bat zen euskal presentziaren oinordeko.

Haize hotza dabil gaur, oso hotza, baina bero dugu etxatoiko leiho ostean; arratsalde patxadatsu zoragarria, irakurri, idatzi eta zozoei tarteka begiratu, bertaraino urreratzen baitzaizkigu hemengo isiltasun eta baretasunean: hasi da urteroko Europa Iparraldeko zozoen ikustaldia.

34 kilometro, S.Michelera joan-etorrikoak.

Tren-hotsa heldu zaigu ozen eta garden. Beti da trenbideren bat kanpaleku orotik gertu.

Filmetan  ikusi ohi dira halako irudiak, ikuskizun bitxia, asmatua bezala, eragina lez. Ilunabarrean, hiru behik zeharkatu dute zuhaitz artetik ikusgai geratzen zaigun ortzi-muga aurreko mendi-lepoaren hegi berde leuna, mantso, ohiko ibilian; eguzkia osteratuta izaki, hiru zilueta beltz izan dira zeru argiaren aurrean, arratsalde bare, lasaiaren lekuko izan nahiz bezala.

Gora dago ilargia, betera hurbil. Bera da gauerdiko nire oinak ihintzaz bustiz zerbitzugunera joanean belartzako argi bakarra. Izartegia osoa dago dir-dir. Eguneko une zoragarria.

“Ipuin batean bezala”. Joan Mari Irigoien:

* “Diktadura batean kartzela baita hitzaren ordaina”. Eta zenbait demokrazietan ere, Aznarrenean kasu.

* “Amodioari distantzia apur batekin begiratzeko moduan nengoen, beraz”. Distantzia apur batekin begiratu behar dio ere bidaiariak dabilen herriari. Maitemindu gabe. Ez baita izango bestela era bat zuzena eta zehatza bere iritzia, ezta orekatua ere bere soa.

Maiatzaren 15a.  Osteguna.  B:1- 3.a

“Deserriko karrikak”. Mikel Ibarguren:

* “Bake-atelierrak dira ugaritu direnak / erretako kontainerren segidan”. Egunero zerua zeharkatzen duen gerra-hegazkinari, ke zuriz “bakea” hitza marraztea soilik falta zaio.

* “Egunak joan badoaz / gelditutako erlojuarentzat izan ezik”. Mapan eguneko ibilia marrazten duen marra gorria da egunak badoazkigula erakusten diguna. Gure bidaia-orratza. Geldituta dagoen erlojuari ere joan doazkio egunak, herdoildu egiten baita bera ere. Geldirik egotea ez da  adinean ez areagotzeko bidea.

* “Hotz egiten du, / ez dabil nehor deserriko karriketan”. Zozoak eta gu biok,  bizidun bakarrak dirudigu: baina hor da ihintza, hor txori hotsa, hor kolore berde joria, hor zeruko lainoak... natura osoa bizi da, zozoak bezain tirtirin agertzen ez bada ere.

* “ez baita nehoiz jakiten ahal / zer gerta daitekeen adio bakoitzaren ostean”. Bidaiariak ez daki zer gertatuko zaion kanpalekuari agur esaten dion bakoitzean.

BRETAINIA

Normandian lekutu garen arren, Bretainian eginen ditugu hurrengo hiru egunak.

Bretainiako lurrak ditugu beraz helburu gaur, itsas bazterrak eta S.Malo-Dinan hiriak. Ezagunak arren bazterrok,  ikusmina sortarazten digu dugun oroitzapenak.

“Badiako ibilbidea” deitzen dioten bidea egin dugu lehen zatian, S.Micheldik bestalderakoa. Atzoko ibilgune bera, itsasoari lapurtutako lur axal zurietan zehar. Mugan gaude, antzerakoak dira bi lurraldeen alde biak, bai lurrez, bai eraikinez.

Ez diogu igarri noiz aldatu dugun lurraldez. Normandiak iragarri zigun bere muga, Bretainiak, aldiz, ez, ez ote dio Frantziako Estatuak horretarako eskubiderik ere onartzen.

Behi holandarrak dira nagusi, baina bada lur koloreko behi lixibatu aldrarik ere. Pate-ekoizleak iragartzen dira.

Lurmuturretik zehar egin dugu S. Malorakoa. Ibilbide aparta, sekulakoa, maria beherarekin ikusgarria. Etxe bretainiarroi so: etxeko mutur baten gainean dute tximinia zabal bat hormaren luzapen karratu bezala, gailur luzearen erdian beste bat: etxeko hormen jarraipen bezala dira, sendoak, garaiak, lau aldeko luzexkak, sukaldekoa behar du izan batak, egongelakoa besteak, etxe osoa berotuz. Etxe orok du leihoa teilatuan, gelak dituzte nonbait teilatu azpian ere, gureetako ganbaretan. Horma sendoko etxe gogorrak dira hauek, gogorra baita eguraldia bera ere;  hemen ez dute balio Andaluziako horma meheko etxeek. Herritxo batean izan da lastozko teilatudun etxe bat, leiho-gain kurbo klasikoarekin: agian horrelakoak ziren, hemen ere, antzinatean etxebizitzak. Eliza-dorre puntazorrotzak dira herrietako ezaugarrietako bat. Granja ugari dago, bertako jitea gordeaz denak. Txabola handia dute alboan zenbait nekazal etxek, bertan ikusi ahal da laba izan behar duenaren irten kurboa, tximinia du bere gainean. Ugariak dira itsas kontran errotak: eraikin harrizko borobilak, kapelu konikoarekin: etxebizitza bihurtuta daude asko, izan da etxe koadroa erantsi dioten bat;  errota batek soilik izan ditu besoak; errotariaren etxebizitzatxoa dute alboan batzuk. Herri denak, ohi denez, apainak dira, aratzak, dotoreak bere xumean ere. Inguru idilikoa da Bretainiako hau, baina denok dakigu nolako arazoak dauden bizi-baldintzetan zein politikan. Iruzurra dakar berarekin askotan itxurak. Ondo-biziak bizi dira ondo hemen ere. Turismo-gunea da: hotelak, ohe eskaintza oparoa, jatetxeak... Grisak dira hilerriak: grisa bizitza, grisa heriotza ere.

Itsasertzak agian ez du bitxikeriarik, irla diren haitzek ematen diote erakargarritasuna, bitxiak dira baita maria beheko ertz likindunak ere. Padura diruditen belar itxuraz latzez estaliak daude lautadak, belartzak, non milaka ardiko artaldeak dabiltzan larrean. Muna sendo batek babesten du bide luzean lur barrua itsasotik, Holandako polderretan bezala. Ostra eta mejiloien eskaintza dago herri orotan.

Kostalde guztitik ikusi ahal da S.Michel, laino meheak eta urruntasunak lausotuta, baina bera da ezaugarri nagusia.

Larronier. Erreten edo ubide sakonetan sartzen da itsasoa lur barrura; lurrak itsasotik babesteko bide batek, ezpondako erreten zabal sakonak, osatzen dute herria.

Bertan gelditzera erakartzen zaituzten herritxo xarmantak dira. Gelditu, egon, eta inguru atseginari, etxeetako tximinien sinfoniari, etxe aurreen txukuntasunari... begiratu.

Cancale. Aipamen berezia behar du herri honek, hain dira bitxiak itsas kontrako etxe ilara, portua eta ostra-gunea. Turismo herri peto-petoa,  dotorea, agian turismoagatik dotorea, edo dotoreagatik turistikoa. Itxura argia dute etxeok harrizkoak izanik ere. Geratzera deitzen zaitu eta geratu ondoren bisita luzatzeko tentazioa sartzen dizu. Aparteko grazia du itsasgaineko etxe ilarak, egituraz eta kolorez, besteen antzekoa izanik ere. Zurez eginak daudela dirudi portuko moilak. Ostrak eta tigreak salgai denean: itsasertzean daude jarrita marea igotzen denerako halako burdinateria eta beraiei lotuta sarez eginiko zakuak; ez dakigu nola hazten diren, zeren zerbaitez betetako zakuak jartzen baitituzte burdinotan. Bertan jaiotzen dira ala haztegietatik ekartzen dituzte bertan gizendu daitezen?. Museoa ere badute ostrok. Txaletxo pila barrualdera, ondo-bizien udalekua da beraz, ez da harritzekoa itsas bazter hau ikusita.

Cancaletik aurrerako itsasertza dena da itsasoak jandako labarra, haitz zurikoa. Itsaso erabat garbia. Jende asko dator itsasertz honetara, aparkaleku ugari dago errepide ertzean. Lur landuetan, aldiz, sekulako azalore sailak, jaso berriak gehienak, sartu berriak batzuk. Zuhaitz asko dago, basorik, ordea,  ez.

S. Malo. “Fleuri”, hiri loratua, deitzen dio errepideko iragarkiak, baita arte eta kultura hiria ere. Granitozko hiribildua itsasertzean. Hiri grisa, dotorea eta txukuna. 5 solairuko etxez osatutako kale artezak elkar gurutzatuz osaturiko harresi barruko hiria da S. Malo Zaharra. Frantziako erregeen alde eta  ingelesen aurka borrokatzen ziren itsaslapur eta kortsario ospetsu guztien gorde eta babesleku.  Ondo-bizien hiria izandakoa, gaur egun turista-gune oparoa. Dena denda, dena jatetxe, dena ostatu. Ez du xarmarik, edo inguruak ematen dio duen xarma, agian erakusten duen indarrak, botere jiteak eta gotortasunak. Badu gaztelu eder bat, erabat gotorra, iria gordeaz. Katedrala: dorre zorrotz garaia eduki behar zuen, eta du, baina gargolak egin zaizkigu guri deigarri: irudi luze eta meheak, mutur eta aurpegi zorrotzekoak; bi alde nabarmentzen zaizkio barrutik: hiru nabeko sarrerakoa gehi gurutzadura, eta presbiterioa gehi absidea; egon ere pare bat metro beherago dago presbiterioko aldea: alde biak dira gotikoak, bi gotiko erabat ezberdinak baina, zabalkotea eta gotorra zaharra, lirain garaia bestea; austeroa izanik ere, bada zeri begiratu: hilobiak, hilarriak, jauntxoen irudi tailatuak, 17. gizaldiko arrosetoi-beirategi aparta, ur bedeinkatu ontzi antzinako bitxia, bataiarri eder bat, santu-irudi zenbait, erromatar jantzitako tipo berezia… Bada eliza gehiago ere. Bada eraikin ederrik: kaleetan ibili, eta begiratu. Tximinien sinfonia aitatu behar, ehunka edo milaka tximinia,  era guztietakoak; aipatzekoak ere teilatuetako leihotxoak: txikitxo pospolinak, oso goian, neskameen geletakoak seguruenik. Berdegune ugari…

Ingurua du ederrena, deigarriena; zoragarria da harresien gaineko ibilbidea hiria inguratuz, itsasora edo kale zuzenetara begiratuz. Dena da harkaitz-irlatxo, ikasia behar zuen haitzartean ausartzen zena bere ontziarekin; ugariak dira itsasargiak haitzotan,  baina baita gotorlekuak ere: hainbat han-hemenka sarrera gotortuz, igaro ezina bilakatuz. Hainbat portu-gune ezberdin, bata bestearengandik banatuta: industria portua, bidaiari-ontziena, belaontziena... Aipatzeko alde berriaren itsasotik babesteko hormadi kilometrotako luzea zuhaitz-enborrez babestuta, jarraian tinko, zut, inkatutako enbor sendo luzeak, uhinen golpea leuntzeko, gure portuetan jartzen diren harritzar eta zementuzko moleen ordez.

Urrutian S. Maloko beste zati bat, dotorea, hondartzekin.

Hiri izugarri zabala, sarreran eta ateratzerakoan ziurtatu dugu: inguruko auzo-guneak oso zabalak dira, baina ez du etxebizitza garairik, denak dira berdegune eta hesiz inguraturiko behe solairuko etxetxoak, txaletxoak. Hiribildutik kanpo ere bada erdigune modernoa, etxe ederreko kale luzearen inguruan, estilo berean forma ezberdinekoak, bertako jiteko etxeen sinfonia edo erakusketa dirudi.

Ikurrina eta Ireland pegatina zeraman Bretainia departamenduko zenbakia zuen auto batek. Ezin uka jabea bretainiar abertzalea denik, bertako ikurrik ez badarama ere.

Bisita orduetan luzatzeko aukera ematen dizun hiria. Hala doakio ere bisitaria. 

Eskolaume koadrilak dabiltza hiri osoan. Gaur osteguna, gelaz kanpoko ariketa eguna nonbait. Edo ikasturte bukaerako txangoan daude. Dabiltzan tokian ez da zalapartarik falta.

Neke punttua erakutsi digu gorputzak, Dinan  biharko utzi, eta etxera egin dugu. Bidaiek erakutsi diguten filosofia.

143 kilometro, kostaldeko erabat atseginak

Eliza-dorrea dugu orduen iragarle, iraganetan bezala.

Zintzo datorkigu trena arratsaldeko hitzordura.

Eguneko azken argiarekin jo du kukuak, habiratzeko lagun bila edo.

Isiltasun osoak bildu nau M.Luisa oheratzean, txorien gaueko txorrotxio isil barea datorkik, soinu bakar: adi egon natzaie elkarrizketoi mezuen frekuentziaren bat asmatu nahian. Jolas paregabea, ezer uler ezin badut ere.

Adineko bizar zuria da ingeles auzo gizakumea: nahi izan du harremanetan jarri nirekin, ilargi distiratsua aitatu dit beso-keinuz hitzak azpimarratuz, baina barretxotik haratago ezer gutxi ahal du nire ingelesak.

“Ipuin batean bezala”. Joan Mari Irigoien:

* “Umoreak, izan ere, bizitzari buruzko beste ikuspuntu bat dakar: ...”. Bidaiariaren osagai premiazko da umorea, oreka eskainiz gain bidaia bera ere arinduko diolako.

* “Bizitza osoan ez dut ametsetan sinetsi, baina amets hartan bai, sinetsi egin nahi izan nuen”. Gure ametsak ziren bidaiak duela ez urte asko. Sinetsi egin genuen, egi bihurtu ditugu.

* “... nahiago baitut denbora neure mende izan ni denboraren mende bizi baino”. Denbora mende izatea da bidaiaria izatearen baldintzetako bat. Denboraren menpe harat-honat korrika, egitarauaren edo hitzorduaren esklabo dabilena ez da bidaiaria, gehienez bisitari presatia.

* “Ikusi egiten zuen edertasuna, baina ez zuen sentitzen”. Gertatzen zaio bidaiariari begi lausoegiak izatea aurrean duen edertasunerako, nekeak, bestelako ardurak, barne gaitasun ezak, giza dotoreziarik ezak, hainbat gabeziak eraginda. Zenbat gozamen aukerak ihes egiten digun bidaietan.

Maiatzaren 16a.  Ostirala.  B:2- 4.a

“Deserriko karrikak”. Mikel Ibarguren:

* “Gauaren betzuloetan pilatu ditugu garaitza amestuak”. Amets zapuztu gelditzen dira bidaia amestu gehienak. Baina nolako poz-irri, ze begi argi, nolako eleketa, eta bizi-gogoa nabari zaien bisitari gehienei herriotako zirrikituetan. Bidaia gauzatu batek mila amets zapuztu berdintzen ditu.

* “Kale hartuotan dena dago irabazteko, / bakea izan ezik”. Paisaia idilikootan, herriotako jendarte lasaian, kanpalekuko isiltasun ia haustezinean, bakerik ote galdetzen dut nik. Bidaietakoak ohi dira nire urteko ordu bareenak.

 * “Oraindik badugu ortuts ibiltzeko adina amildegi, / forentseak mende hau jasotzeko agindua eman arte / gutxienez”. Hurrengo bidaia hasia da jadanik gorpuzten garunetako toles gunetan.

* “Hendaiako kale hutsen isiltasunak / ez zuen bere bularraldea baretu”. Barne barea barnetik sortzen da, ez kanpotik. Bare ateratzen ez dena, ez da bare itzuliko bidaiatik.

* “Ducados bat erre eta gero / goizeko seietan ate joka etorriko zena / esnezalea izango ez zen ziurtasunarekin”. Inor ate joka etorriko ez zaigula, hori da bidaiaren liluretariko bat. Baina gaur egun lilura hori hautsi dezake segapoteak.

* “… eta bakarrik heldu behar izan du egunsentiak”. Lainoz lagundurik, edo euriz bustia, etorri ohi da sarri eguna bidaiaria goibelduz. Gaur, adibidez.

* “... ahanzturaren aurkako borrokak / ez du gehiagorako eman”.”Ahanzmenaren aurka egiteko / arrazoien bila nabil ainubeotan”. Bideoa, argazkiak, idaztea, liburuak, egunkaria... horiek dira bidaiariaren baliabideak, sarri ez dute askotarako ematen.

Birigarro bikotea izan dugu bisitari leiho aurreko esparruan. Hara non. Pozez agurtu ditut, aspaldian ikusi gabeko lagunak ikusteak ematen duen pozaz. Tente, harro, tirtirin, zozoei desafioka bezala, mota iluneko papar argia erakutsiz.  Barka eskatu diet tarteka zozo lumaje argiko zozoekin nahastu izan ditudalako.

Gizenak daude zozoak, handiak ere badira. Oparoa zaie udaberria. Moko horian trabeska zizare potoloa zuela hurreratu zaigu bat. Zizare gajoa, zozo zoriontsua.

Zozo gosetiak eta gu biok gara kanpalekuan zuhaitz artean, berdegune gaineko bizikide bakarrak, gaur goizean joan baita  ingeles bikotea.

Barnealderako lurraldea dugu gaur bisita-leku. Lanbrora ere heltzen ez den euri ganoragabeko batek lardastu digu bidaiako lehen zatia. Bretainian jarraitzen dugu oraindik, igandera arte, Normandian lekututa badugu ere etxatoia. Astun temati tristea dago zerua, ilun  mehatxatzaile ez arren. Misterio kutsua areagotzen dio S.Michel zilueta sorginduari goi lausoak. Dena dago berde, jori; dena da udaberri. Etxe bakar asko dago herritxoez gain. Ez da bertako jitea ez duen eraikinik, jitea gordetzen duen herriak sena ere izanen du.

Kanpotik begiratuta ez ezik, barnetik ere herri oso txukunak dira Bretainiako herriok, hainbat zeharkatu baititugu gaur: herri-bideetatik egin dugu ia ibilbide osoa. Jauregiak edo eraikin dotore harroxkoak dira jauntxoen etxeak, Bretainian ere. Eliza-dorre puntazorrotzak dira herriotako ezaugarri, herriaren aitzindari urrutiko begientzat: zerura jasoarazi nahi ote dute herritarren soa, ala beste betekizunen bat ote dute bere zeregin.

Ugariak dira galsoroak eta arto-sailak barne aldeko lurrotan. Baina belartza da nagusi. Ez da ia fruta-arbolarik, gereziondo batzuk eta ezer gutxi gehiago: “sagar sagardoa” iragartzen da, baina ezin izan hemengo sagarrondoko sagarrekoa. Zuhaitz asko dago, baina ez basorik, ilaretan daude zuhaitzok edo zelai erdian bakarti. Zuhaitz ilarak erabat inausita, enborra soilik: gizendu daitezen mozten dituztela horrela entzun izan dut: ez dira galdu behintzat, erabat kimu berriz berdetuta dute enborra. Granja asko dago, baina ez da hainbeste behi ikusten larrean, daudenak aldra zabaletan daude, holandar behiak dira.

Birziklatzeko edukiontziak daude herri txikienetan ere.

Pontaubault. Kanpalekua lekutzen den herria. Txikitxoa, aratza eta pospolina. Arbel teilatuko granitozkoa, Bretainian bailego.

Dol de Bretagne.  Joan, kale nagusira jo, eta ibili: zura ageriko etxeak, arkupedunak, harrizko sarreradunak... etxe bilduma xarmanta, begien gozamenerako. Katedrala:  harrapatu egin gaitu kanpoaldeko berezitasunak: buru bikoitzeko dorre berantiarra, horma-bularrak, arrosetoia, leiho eta leihotxoak, zenbait apaingarri zizelatu, alboko sarrerako hiru arku-gain tailatuak, batez ere arkuetariko bat hirunakako gizairudi tailatuz edertu eta loriatua... dena ilun eta heze, goroldio mintz batek hartua bezala, Bretainiako giro umelaren zantzu bailitzan; eliza osoari eman behar zaio buelta; areagotu egin du gure baikortasuna barrutik: gotiko pinpirina, halako sentipen baikorra sortaraziz; egiturak eragiten dion liraintasuna dario lehen unetik: hiru estaiako arkuteria, dena da tamaina guztietako arku eta arkutxo zorrotz eta zutabe, estuak eta finak erdiko zutabeak; austeroa soilik dela esanen nuke, biluzia eta hustua dirudien arren; beirategi apartak, ur bedeinkatu ontziak, kapera zenbait, XIV. gizaldiko  Amabirjina polikromatu xarmanta, nire bildumarako Ecce Homo naif zoragarria, XVII. gizaldiko gotzainaren ohore-aulkia, koruko XIV. gizaldiko  aulkiteria tailatua... badu zeri erreparatu, zertaz gozatu.

Dinan.  Lugorekin jumelatuta, anaituta, dagoen hiri aparta. Dena da hemen xarmanta, dena erakargarria, dena liluragarria. Joan, ibili eta gozatu; jaitsi ibairainoko kale osoa, pikoa arren, ez duelako begiratzeke uzteko etxe bat bera ere. Jite guztietako etxe xarmantak, plazak, mila xehetasun, kontatzeko luze baina begiratzeko gozagarri. Osotasunean inguratzen du harresiak, 3 kilometrotako ibilbide ikuspegiz, atez eta ohiko osagaiez oparoa. Erlojuaren dorrea:  goietatik zelatatzen zaitu edonon zabiltzala ere. Elizek ere merezi dute sartu-irtena: S. Malo, zutabe sendokoteko eta arku zabaleko gotiko austeroa, beirategi zabal eta garaiek protestanteen elizen jitea damaiote; hainbat bitxikeria du begiratzeko. Salbatore gerta zaigu erabat bitxia eta ezberdina, dorrea bera ere puntazorrotza izan ordez popeen kapeluaren antzekoa da, arbelez estalia hori bai: bi nabekoa izatez, baina hirukoa izan behar zena. Hiru arkuko erromaniko ederra da sarrera; albokoa, aldiz, nabe gotikorako sarrera, arku zorrotzeko xumea da. Erromanikoa zen eliza zaharra; gurutzadura artekoa soilik da gaur egun erromanikoa: erori egin zen edo berritzeko bota egin zuten, eskuineko horma ederra geratzen zaio soilik, horma guztia arkuz osaturik. Nabe gotikoa gehitu zioten ezkerrean, baita presbiterioa eta abside edo transeptoa ere, gotikoak hauek ere, noski. Eskumako aldea prest zegoen hirugarren nabe gotikorako baina ez zen egin. Pulpitu sendoa, eta hainbat osagai ditu begiratzeko. Horrez gain, edertasunez panpox ez den arren, aurkitu daiteke ukitu ederrik edo begiratzea merezi duenik. Ibai ertza: txoko liluragarria da ibiltzeko edo garagardo bat hartzeko. Joatea damutzen ez zaizun herria, liluratuta agurtzen duzuna. Gozamenerako hiria.

Leiho ertzari helduta, zut egon ezinik ikusi dugu lehenengoz gure mozkorriloa, ordulariaren dorre osteko plazatxoan agertu zaigu lasterrera, balantzaka, ozta-ozta tente; zoruan kiribilduta zetzan brastada baten ondoren. Dozena erdi bat ginen, denok begiratu diogu eroritakoari, denok begiratu diogu ondoren elkarri, zer egin ez zekienaren aurpegia genuen denok, bakarrik jaikiko ote zain, lagunduz gero bere makulu izan beharko ginen beldur, gure beharrik izanen ez zuen itxaropenez, lurretik jaikitzeko ahaleginetan zegoenari so. Ahal zuen bezala, ibilian bezala mugimendu ezin motelagoekin, azkenez zutitu, eta han galdu da etorri eta jaiki den bezain geldo eta motel arkupean, oreka ezin desorekatuagoan, arnasa lasaitu zaigu denoi abia kili-koloan ikusi dugunean berriro. Ezeroso sentitu arazi gaitu mozkorrak. Gizatasunik gabe erreakzionatu dugu denok gure geldotasunarekin. Gu geu bera baino geldoagoak. Ez gara inola ere solidario izan. Adinekoa edo ezindua izan bazen denon laguntza izanen zuen. Mozkorra ere ezgai bat da, ezindu bat, elbarri bat, elbarritasun pasakorra badu ere. Zergatiak zergati. Zenbaitzuk axolagabekeriaz gidatzeagatik daude elbarri, larregi erretzeagatik beste zenbait, jan-edan neurrigabekoengatik asko, gizarte honetako norberaren eta aurrerakoen kontaezineko gehiegikeriengatik... Zergatik mozkorrak ez du merezi ezindu, ezgai edo elbarri ororen tratamendu bera gizartearen partetik?. Harra geratu zait barnean hain ezgai eta hain sentiberatasun kamustuko porta naizelako gure mozkorriloarekin.

Hiriotako kaleak harri karratu txikitxo sendoko enkatxoz zolatuak daude

Adinak ezartzen du bere legea, eskarmentuak haina, orain ez ditugu ez asmatu ez gauzatzen garai bateko eguneko ibilbide luze eta neketsuak. Gaur ere nahiko dela erabaki dugu, ez gara gelditu  ikusi asmo genituen bideko bi herrietan. Herri-bideetatik egin dugu, nolanahi, etxerakoa, bideberri azkarretik ordez.

Meillak: une batez bazirudien elizan bukatzen zela errepidea, eliza aurreko etorbidea zela.

Combourg. Apaina, txukuna, dorretxoak ditu lau kantoietan eliza dorreak. Eliza denok leiho edo beirategi garai eta zabalak dituzte, protestanteenak irudi. Eliza-dorre apaindua eta apaina du, halakoa da eliza bera ere.

Antrain. Burumotza du eliza-dorrea. Fede gutxikoak dira nonbait.

Grisak dira hilerriak denean: bizitza eta heriotza, kolore grisez bilduak.

Han hemenka lurraren sakoneretan, urmael edo lakutxoak.

Ez da ia inor ageri herritxoetan, ageri dena adinekoa, agian gazteagoak lanean daudelako gu gabiltzan orduetan. Txukun baina xume jantzita. Adinekoa da nagusi ere herri koskortuetan; arrazoi berdinagatik seguruenik, dottoretxo jantzita ohi dira herriotakoak. Gazte eta ume asko ikusten dugu herrietan, eskolaume eta ikasleak eguerdi aldera.

Amerikarren hilerria iragartzen dute gure herritik hurbil. Hainbat dira Normandian, gerran nahastu ziren nazio guztietakoak, Alemaniakoenak ezik. Alemaniar soldaduek ez zuten merezi nonbait leku jakin eta ezagunean ehorzterik. Irabazleen mendekua. Ez dira existitzen, beraien amek negar egin ez balute bezala. Jauntxoen onerako bizia eman zuten pobre gizajo alemaniar beraiek ere, amerikar, frantziar, edo ingelesak bezala.  Ez gara joango hilerriotara, gogoan ditugu amaierarik gabeko gurutze edo taket ilaren basoak.

Leihoetako gortinak lirateke Bretainiako ezaugarrietako bat: gortina finak, baita merkeak eurak ere, erabat dotoretu eta xarmant bihurtuz leihoak, halako deigarritasun bat emanez.

134 kilometro, merezi izan digutenak.

Bakarti dirau kukuak, arratsean ez ezik ilundu ondorengo beranduan ere.

Beleak dirudite belartzako zozoek, hain dira handiak. Birigarroak ere hor dabiltza zozoekin jumalajean. Ondorioz agian, bada ez zozo ez birigarro den bien arteko nahasketa behar duen kasta bat, zozoen tribukoa, ez birigarroena. Pituitarioa ote zozoek?, azken argi izpiarekin ere baitabiltza zenbaitzuk belartzan. Aspaldi sartu ziren oilategira pituitariorik gabeko oiloak.

Gaur arratsez ere zeharkatu dute behiek urrutiko hegi berdea. Baina ez zerien misteriorik, ez zuten xarmarik, ez ziren zilueta, behi marroi geldoak baizik: gaur ez zuten ostean  eguzkirik, laino beltza baizik. Ez ziren asmakizunezko lau hankako izaki kankailuak, behi marroiak ziren gaur. Argi ezak ikuskizun bihurtu dezake gertakizun arrunt bat, argiak aldiz ikuskizun bat lausotu. Eta alderantziz.

Urteetako bidaietan lehen aldiz, bakar-bakarrik gaude biok kanpalekuko belartza zabalean. Elkarrekin gaude, ez, bakarrik.

Laino astunak estali du zerua, ilargiak ez du kukurik egiteko aukerarik ere. Erabatekoa da iluntasuna nire zerbitzugunerako ibilian. Txorien gaueko txortxorra bera, apalagoa da gaur gauean.

“Ipuin batean bezala”. Joan Mari Irigoien:

* “Hobe nuen momentuko lotsa geroko damua baino”. Izan ohi ditu berantago damua ekarriko dion jokabide eta erabakiak berantago damua ekarriko dion jokabide eta erabakiak .

* “Batzuetan metro erdian egon daiteke mundu osoa”. Zenbait une bakarrak merezi du bidaia osoa.

Maiatzaren 17a.  Larunbata. B:3-5.a

“Deserriko karrikak”. Mikel Ibarguren:

* “Berun usain sarkorra duen lurretenean / larru-ontzaileak ikus daitezke larru eske”. Eguzkia eskatzen dugu bidaiariok lainoek berunaren astuna duten egunsentietan.

* “Maratila behartuak daude gure bizkarrean”. Ikusten ez ditugun zenbat maratila behartu gabiltzan herriotako jendearen bizkarretan, zenbat ikusten ez diguten maratila behartu herriotan gabiltzan bidaiarion bizkarretan.

* “Hemen odolak bere kasa ikasi du orkatiletarako bidea, / eta bolbora usaina itsasten da memorian / polena kristalean bezala”. Gerraren goraipamena nabaria da herri orotan, zaldi gaineko brontzezko jenerala, gerretan galdutako soldadu xumeen irudi tailatua, galdutakoen zerrenda luzeak zizelatutako oroitarriak... gerraren goratzarrea besterik ez dira;  udaberriko zeru urdin baketsua  zeharkatzen duen gerra-hegazkinak, poliziaren gerriko pistolak, errepidean aurkitzen ditugun armadako kamioi konboiak… ofizialtzen dute aurkariaren odola isuri beharraren erritoa. Politikoek ofizialdutako gerrak, eliza orok bedeinkatutakoak, herri xeheak halabeharrez jasan beharreko gerrak.

* “Antxetek zerua hartu dute agorril sargorian, / Abiadura Handiko Trena iritsi da Hendaiako geltokira, / ez da ordea inor jaitsi, / eta nire eskuek zure gorputza dute ments”. Zozo tirtirinek hartu dute sega-makinak orraztu duen belartza berdea, trenaren traka-traka lasterrak bete du inguruko airea, ez dugu inor ezagunik mila kilometrotako tartean Frantziako kartzeletan gatibu ez bada,  baina oraindik gure nostalgiak ez du aberria ments.

* “Gaur ezberdin da dena”. Gaur ere lanbrotsu esnatu zaigu eguna, atzo lez.

* “Min emango digute enaren hegaldi hurbilek”. Oraindik ez dugu enararik ikusi ez Bretainian ez Normandian. Paraje hotzak dira nonbait hauek.

* “Zapi garbi bat bezala urratu da argia zeruertzean”. Lainoak urratuko diren itxaropenez abitu ohi da bidaiaria eguneko ibilbidera egun euritsuenean ere.

* “Maitatua sentitu dut neure burua / kontuarrak edalontziz beteriko ordu txikietan...”. Maitasunez beteriko ordu txikiak usu ohi ditu bidaiariak karriketan zein lur zabaletan.

Moko jaikitik lurrerainoko zizare potoloa hein batetan irentsi du zozo batek. Gosea, abilezia, ala indartsuago batek kenduko ote eskarmentua.

Zozoa eta hibridoa elkarri jakia emanez mokotik mokora, zizarea maitekiro konpartitzen, mokoka, bikoteek musuka bailira. Naturaren opari maitagarriak.

Denagatik beti eskerrak ematen ibiltzeak ezohikoa bilakatzen du egiten duzuna. Ohikoa beharko lukeelako elkarri laguntzea, inolako ordainik gabe, ezta eskerronarenik ere. Ezohiko egoeretan soilik legoke eskertzea, elkar laguntzea arnasa hartzea bezala behar luke izan eta; ez diogu naturari arnasaldi bakoitzean eskerrak ematen.

Gaueko zaparraden ondoren urdindu zaigu zeru erdia, itxaropena sortuz.

Bretainian egingo dugun azken ibilia. Gure herrian bezalatsu sentitzen gara jadanik hemen. Ohituraren poderioz. Herri-bideetatik egin dugu bidea. Galsoroak eta arto-sailak nagusitzen dira gaur ere. Plastikoa jarri dute zenbait artasorotan, non eginiko ebakiduretatik datorren artolandara: artajorrarik ez egiteko, artoa miheztu-bakandu beharrik ez izateko, umeltasunari, agian berotasunari, eusteko...

Dena belar, dena zuhaitz, dena soro, dena berde eta dena umel.

Zenbait elizak balkoi-korritua du dorrea zorrozten hasten den unean, agian zabaltza zuen dorreak eta ondoren jaso zuten dorrea.

Gerra madarikatua omentzen duten oroitarriak zenbait herritan.

Ouen,  burumotza da herriko eliza.

Lorategi bihurtzen dute errepide bazterra margaritek.

Hegazti harraparia errepide ertzeko argindar harian, autoen ardurarik gabe: zelatan edo patxadako digeritzean.

Auto batek atoian zeraman antzinako auto deskapotable pitxi bat. Rallyren bat da nonbaiten. Erakusketa mugikorra gertatu zaigu errepidean, museorako pieza baizen.

 Antrain. Mendi-muino luzea iluntzen duen arbelezko orban beltza da gaur guretzat, argitzen duen granitozko ukituekin.

Etxe berriak ez dira granitozkoak, zarpeatutako horma zurikoak baizik. Garesti dago nonbait harria. Jite berdina gordetzen dute, baina, egituran.

Errepidea bera ere galipot beltzekoa denez  herri ilun ilunak dira hauek. Baina aldi berean herri alegerak, airosoak, garbitasunagatik, txukuntasunagatik… maitagarriak, erakargarriak. Herri austeroak nolanahi.

Hemengo etxeen teilatuek bizpahiru maila dute, metro inguruko mailaz, seguruenik badu zerikusia barneko funtzionaltasunak.

Romazy, izugarri polita egiten du herriko elizak etxe multzoa, pope kapeluen antzerakoa da behealdean dorrea, baina puntazorrotz bukatua.

Betton. “fleuri” herri loratutzat iragartzen dute hau ere, etxe bakaneko herria da, bere lorategitxoa du etxe bakoitzak inguruan, baina askok eta askok hesi berde garai isolatua dute etxea eta lorategia, beraz ezer gutxi loratua da kanpotik goazenontzat.

Rennes. Bretainia herrialdeko hiriburua. Ezer gutxi eskaini zigun oroipena nuen, ez-bai etorriko egon gara. Ez zaigu damutu etorria. Adiskidetu naiz hiriarekin. Eraikin dotoreek damaiote nagusigoaren seilua, zura agiriko etxeek antzinakotasunarena. Hiri klasikoa. Bi orduko ibilbide ezin atseginagoa eskaini digu, eta izanen genuen beste bi ordurako ere. Kaledi barrenean zehar eraikinei eta herritarrei erreparatuz. Antzinako zura ageriko etxeak bata bestearen segidan alde zaharrean: sute batek erre baitzuen ia hiri osoa 18. gizaldian. Ez dugu elizarik bisitatu, ugariak badira ere, nahikoa izan dugu kale-giroarekin. Eskulanen tailer eta erakusketa zen Santa Ana plaza, irudimenak zer nolako emaitza ederrak sor ditzaken erakutsiz: zeramikatik zaku-telaz eginiko katuetara tartean iturgintza eta arotz lanak aurkitu ahal dira. Kalearte zabal batean lora eta ortuarien azoka, arrandegi eta bestelako hainbat txosna, non ostrak eta ganbak diren nagusi; jendeak erosi erosten ditu ostrok, ugari gainera, baita txosnan bertan jan ere. Koloretsu zeuden kaleok jendearen jantziz zein lorez eta ortuariez. Jendez gainezka zeuden  kaleok, sekulako herri giroan. Larunbata izaki, erruz dabil jendea kaleetan. Jai giroa, bizipoza. Ez da eraikin zoragarririk, edo aipagarririk; zura ageriko erakinak dira hiriko ikuskizun, hainbat eta hainbat daude. Begien gozamena. Kaleetan ibiliz, erreparatu, aurkikuntza bakoitzaz gozatu. Musikari asko kaleetan, jite eta gaitasun guztiko musikariak; eskale soilak ere; ezagutzen ez genuen instrumentu erabat ezezaguna zuen batek, txistu kurboa edo saxofoi moztua izan zitekeena, soinu arrarokoa. Epaitegi Jauregia aipatu behar eraikinen artean, handia eta sendoa, urre kolore biziko irudi laukotearekin apaindutako teilatu ertzekin: ikustekoa omen barrutik, gaur ez zegoen sartzerik, justiziak ere jai egiten du asteburuan, astebarruan ere bai seguruenik Bretainian ere: ez omen justiziarik politikoen mende dagoenik, baina gaur egun justizia politikoen baliabide bat gehiago besterik ez da. Bada ubide, ibai edo kanala ere hiri barruan. Beti dotoretzen du kalea horrelako ubideak, baina ez du apartekotasunik doan tokian, nahiko hiri ertzean baitago, kaledi hiletan.

Bide-gorria du Rennes-ek, marra berdez marratuta. Herri zabala denez, luze doa erdigunera sarrera, erdigunetik irteera. Baina onik egin ditugu sartu-irtenok. Tximinien festibala izan dugu bai sarreran bai irteerako auzuneetan: zein baino zein politagoak dira tximinia lauki-luze gaineko tututxoak.

Gaur lehenengoz ikusi ditugu bretainieraz idatzitako kartelak, kale izenak iragarriz; ez dugu, aldiz, bretainierako hitzik entzun, nekazariei ere.

Eurizirinak lardastu dizkigu Rennes-eko lehen pausoak, baina errespetatu gaitu gero.

Ikurrina zeraman bertako auto batek. Beranduegi ibili naiz oraingoan ere, tutua jo eta agurtzeko.

Ejertzitoaren konboi luzea errepidean: gora gerra eta gerrariak eta gerratik bizi direnak.

Vitré. Frantziako gidaliburuak ez du aipatzen. Bretainiakoak aldiz antzinakotasuna hobekien gorde duen herria del dio. Zer aurkituko joan gara. Liluratuta utzi gaitu. Sarreran bertan, gaztelutxoa dirudien eraikin nano-nano potxolo xarmanta. Ezustez ezuste joan zaigu ordubeteko ibilia ondoren, harriduraz harridura, ahozabalik ia beti, begiei atseden eman ezinik. Sekulako antzinako etxeak, zura agerikoak, zein baino zein; arkupedunak dira hainbat, lehengo hartan iraun duen kaledi zaharrean; antzerakoak dira etxe denak, baina aldi berean denak ezberdinak, zerbait berri eskainiz denak; etxeen egitura ez ezik, sortzen den kale arteko giroa da xarmangarria, antzinaterako jauzia eraginez ibiltariari. Joan eta ikusi, ezinezkoa baita deskribatzea. Gaztelua: lubaki erraldoiz babestua alde batetik, harresi, horma labarrez, bestetik, sekulakoa tamainaz eta egituraz; ipuinetako gaztelua irudi, dorre borobil eta arbelezko teilatu konikoekin, baina ipuinkerietarako ez den gotorleku sendoa. Santa Maria eliza: zutabe sendokoteek eutsitako arku zabaleko hiru nabe, harri argikoak baina ilunak: bitxikeria izan zaigu urrezko ezkon urteurrenak ospatzen zuen bikotea, ezkon egunean bezala ezkondu ziren aldare beraren aurrean; kanpo aldetik, aipatzekoak zenbait gargola ezohizko, baina batez ere loriatsu egiten duen albo bateko apaindurak eta Bretainiako zenbait ingurutan ohikoa den kanpoaldea, eliza-hormari itsatsiko pulpitua, harrizko zizel lanez apaindua: eliza barrutik duela sarrera. Patxadan ibiltzeko herria. Herri lasaia. Ez gara presaka ibili, ordubete soilik egin dugu, baina luzatuko ginen ordutik kanpo ibili ez bagina, bidaiari senak esan ez baligu itzultzeko ordua zela.

Euriak errespetatu gaitu Vitrén

Egunotan lehenengoz ikusi dugu Bretainiako bandera, haizearen eraginez kulunkan; gazteluan izan da.

Vitré-tik Fougeresera bidean granjak dira nagusi, sekulako behi aldrak larrean, kanpalekuko zelaian zozoak bezala, belartza zabaletan barreiatutako mota beltzak dira behi ilunak.

Fougeres. Erdi Aroko gaztelurik handiena iragartzen dute errepidean, baina elizatzar bat besterik ez dugu ikusi errepidetik.

Belartzan zegoen ehunka ahate pila izan da ikuskizun deigarriena.

Euri-jasa hasi zaigu etxera bidean eta ez zaigu atertu ilunabarrera arte.

180 kilometro, Bretainiako azkenak

Malenkoniatsu edo maitasun-egarri jarri ditu euriak edo euri osteak zozo eta birigarroak. Inguruko airea zulatzen zuten txistu bizi eta luzeek. Oin bustiek utzi arazi didate bikoteen dei-erantzunak lotze jokoari.

“Ipuin batean bezala”. Joan Mari Irigoien:

* “Nekatu eta ahitu egiten baitzuen nork bere buruaren kontra borroka egin behar izateak”. Nekatua eta ahitua geratzen da bidaiaria zenbait tartetan, pausoak okertzen zaizkionean, norabiderik gabe gelditzen denean.

* “Izan ere batzuk bete egiten dugu ametsa, eta beste batzuek ez...”. Amets gauzatua da bidaia bakoitza. Pertsonek aitortzen dute  bidaiatzeko irrika, baina zein gutxik asetzen duten: frustrazioen aztarnak.

* “Lorategi txiki ongi zaindua deserturik handiena baino beteagoa izan daitekeen bezala, bizitzaren ikuspuntutik”. Urte guztikoek  haina gozamen ekar dezake bidaia batek, pentsatu dut lehenik; gero, baina, antzua eta tristea litzakeela horrelako urtea otu zait. Bidaia bezain oparoak behar dute izan urteko egun guztiak bidaia deserturik handiena baina  lorategi beteagoa izan dadin, urtea desertu zaion bidaiariari desertuaren luzapena izanen zaio bidaiatzea ere.