Harkaitz Canorekin berbetan

Harkaitz Cano Santutxu-Txurdinagako Irakurlearen Tartean egon zen urtarrilaren 26an, eta luze egin genuen berba.

Wislawa Szymborskaren poema bat omen dago liburu honen sorreran.

Poema "Hitlerren lehen argazkia" da, eta hasten da esanez Alemania eta Austriako mugako herri txiki batean ume bat jaio dela, Hitler. Jaio da eta ez dakigu zer izango den: ez dakigu okinaren alabarekin ezkonduko den, ez dakigu apaiza izango den, zuzenbidean lizentziatua, operako kantari... Herrian bizkotxo usaina dago, xaboi usaina, eta lore-saltzailea ere han dabil, eta esaten du Hitler txikia jaio dela, eta hainbeste denboraren ondoren poza ekarri duela Hitlertarren etxera, eta txintxirrina daukala eskuetan eta sehaskan dagoela. Eta poemaren amaiera oso polita da: "ikasleak aspertuta daude eta Historiako irakasleak gorbata laxatzen du eta aho-zabalka ari da koadernoen gainean". Horrela bukatzen da. Oso esanguratsua iruditzen zait. Oraindik ez da ezer gertatu: ume bat jaio da eta haur jaioberrien antza baino ez dauka. Eta gero, errealitateak bilakaera bat erakusten digu, baina izan zitekeen beste bat. Beraz, poema horrek izan zuen, bai, zerikusia liburu honen sorreran.
Eta zerikusia izan zuen Parisera joan eta erresistentzia bizi-bizi zegoela ikusteak. Han badute kulpabilitate konplexu bat, Parisko burges gehienak alemanekin oso gustura bizi zirelako. Gero, pelikuletan eta liburuetan mitifikatu egiten da hori, eta erresistentzia agertzen da, baina hori, seguruenik, gutxiengoa izango zen. Eta aurkitu nuen erresistentzia berreskuratzeko giroa, hemen Gerra Zibilarekin moduan. Hori izan zen bigarren faktorea. Eta poemarekin eta erresistentziarekin batera, hirugarren faktorea izan zen Charlie Chaplinen "The great dictator" pelikularen berrestreinaldia, 2002an. Hori ikusteak ere izan zuen zerikusirik.

Baina Parisera ez zinen liburu hau idaztera joan, beste zerbait idaztera baizik...

Parisera joan nintzen nobela bat idaztera. Nobela bat buruan neukana eta oraindik ere badaukadana, eta uztailaren 1ean hasiko dudana.

Hain metodikoa zara?

Ez. Nire burua engainatzeko modu bat da. Horretara joan nintzen, baina Paris da paseatzeko, idazteko baino. Eta idatzi nuen, askatasun handiarekin, baina oso dispertso. Idatzi nuen antzerki lan politiko bat, gero utzi egin nuen... Gogoak ematen zidana idazten nuen. Eta beti ari nintzen aitzakia bila, nobela horretan ez sartzeko. Beti daude bi liburu: bat, idazten duzuna; bestea, buruan daukazuna. Eta buruan daukazuna beti iruditzen zait hobea dela. Eta Parisen ere hori gertatu zitzaidan.

Liburu bat zelan sortzen da Harkaitz Canoren buruan?

Nire kasuan, liburu guztiak diferente sortzen dira, baina liburu hau aurkitutakoa izan da. Liburuaren erdia bi astean idatzitakoa da, oso azkar. Gero, liburuaren erdian aldaketa bat dago, eta nabaritzen da, eta hor geratu egin nintzen, denbora dezente gainera. Hortik ateratzeko era bakarra, nire ustez, ukitu poetikoa zen. Eta gero meatzariaren istorioa zegoen: nire izebaren senarra meatzaria zen, Huelvan. Eta, berari entzunda, inpresionatuta utzi ninduen gauza bat zen berak ez zuela minerala ateratzen: bere lana zen besteek egindako zuloak betetzea. Liburuan kontatzen den gauza bera. Gogorra zen psikologikoki, esaten zuenean berak ez zuela ezer baliozkorik egiten, atzetik joaten zela eta lurra botatzen zuela zuloetan. Eta beti gogoratu naiz zelan esplikatzen zuen bere lana, eta beti izan dut gogoan meatzariaren istorioa. Orduan, zerbait idazten hasten zarenean, motibatuko zaituzten elementuak behar dituzu, eta kasu honetan elementua meatzaria izan da.

Liburuan askotan aipatzen dituzu geruzak. Sinbolismo handiko elementua da.

Bai. Orain, adibidez, umeentzako antzerki bat idazten ari gara, eta konturatzen zara irakurketa maila desberdinak dituela: umeek gauza bat ulertzen dute eta zuk beste bat. Bakoitzak bere geruzatik interpretatzen du obra hori. Atzo, Tanttakaren "Tramankuluak" obraren estreinaldian, Jose Ramon Soroizek galdetzen zien umeei: "Errege bat nolakoa izan daiteke?". Batek Errege Magoak aipatu zituen, beste batek Espainiakoa... eta beste batek esan zuen: "Alzheimerra duen erregea". Orduan, Soroiz, bere 30 urteko esperientziarekin taula gainean, zer esan jakin gabe geratu zen. Hor geruza bi daude, eta momentu batean zerbait gertatzen da: zerbait arraroa, potentea, zirraragarria... Liburuaren kasuan badago geruza poetiko bat, alegorikoa, batez ere amaieran. Eta liburuaren hasieran jendea engantxatzeko geruza dago, ni neu ere engantxatu ninduena idazterakoan. Baina jende hori beste esparru batera eraman nahi dut. Ez gerra edo akzioko liburu baten esparrura, baizik eta beste norabait.

Eta, hala ere, liburu hau dibertimendutzat hartu izan duzu. Geruza poetikoa ere dibertimendu horren barruan sartzen da?

Beharbada gutxiago, baina bai. Parte lirikoa aipatzen dudanean, ironiaz eta umorez kargatutako partea ere bada. Eta gauzak irekita uztea ere bada dibertimenduaren parte, eta bukaeran hasierara bueltatzea ere dibertimendua da. Nik nire bertsioa kontatu dut, baina amaieran berriro heltzen gara Szymborskaren poemara, eta umea sehaskan uzten dut.

Liburuan diozu ironikoa izateko argia izan behar dela. Ez kultua, baizik eta argia. Eta leihoak behar direla ironikoa izateko.

Jendeak ironia eta zinismoa konfunditzen ditu batzuetan. Nire ustez, bizirik irauteko era bakarra ironia da. Ironia eta autoironia bizitzeko modu bat dira: ziniko eta sarkastiko izan gabe, ironikoa izatea, hortxe dago salbazioa, nik uste. Ez da muga erraza, eta horregatik aipatzen nuen argiarena. Baina argia, fisikoki ere bai: nik besterik ez diot eskatzen etxe bati edo idazteko leku bati, leihoak izatea baino. Argia. Hor gero badago zati bat, sortzaileei egin diedan omenaldia, oso parte autobiografikoa dena. Nik ere leiho ondoan idazten dut, hirira begira, eta, gainera, nire idatziek norbaiti zerbaitetarako balio behar diote...

Inoiz esan duzu miopiak ere baduela zerikusia zure sorkuntzan...

Liburuaren portadak ere badu horrekin zerikusia. New Yorken egon nintzenean, galera sentsazioa izan nuen: bertan zaude, baina iruditzen zaizu inguruan gertatzen ari diren gauza asko galtzen ari zarela. Horrek antsietatea sortzen du, ez duzulako ezer ikusten. Astebete neraman bertan, eta Askatasunaren Estatua oraindik ez nuen ikusi. Eta banuen gogoa, ze nire aitona 30eko hamarkadan Estatu Batuetan egon zen, eta, besteak beste, Askatasunaren Estatuaren koroaren barruan egon zen. Ikusi behar nuen, orduan! Eta azkenean ikusi nuen, urrunetik: gauza txikia, dezepzionantea. Baina espejismo bat izan nuen, betaurreko gabe ibiltzen bainaiz: iruditu zitzaidan nazi bat zela, besoa altxatuta.
Jendea animatzen ari zait begietatik operatzeko. Eta nik esaten diet: "nik orain borroso ikusten zaituztet, eta ondo ikusi nahi bazaituztet, badakit zer egin behar dudan: betaurrekoak jantzi. Baina operatzen banaiz, zer egin beharko dut gaizki ikusi nahi dudanean?". Miopea izateak eta gida-baimenik ez izateak balio dit modu batean idazteko. Idazteko modu hori agortzen zaidanean gida-baimena aterako dut, idazketa fase berri bati ekiteko.

Pertsonaia xumeak erabiltzen dituzu.

Adibidez, orain hirietan beste herrialde batzuetako pertsonak ikusten dira, Jugoslavia ohikoak eta. Nik uste dut hor daudela zerbait adierazteko, hango gauzen ordezkariak balira bezala. Gauzak gogorarazten dizkigute, eta uste dut jende horrek oso funtzio inportantea betetzen duela maila poetiko batean. Hainbat giro, herri eta gauza desagertuen edo desagertzera doazenen ordezkariak dira.

"Belarraren ahoa" diozunean, jende arruntari begiratzeko modu bat ere bada belar hori. Aipuan jaso duzun moduan, "belar artetik begiratzean, hutsaren pareko begitantzen da heroiaren estatua eta handitasunez betea gizon arruntaren sega-lan apala".

Belarra idazlearekin konparatzen dut, idazlearen lumarekin. Idazlearen lumak izan behar du belarra bezain bisturi zorrotza baina, aldi berean, izan behar du belarra bezain etzanleku samurra. Ruperren kantuak dioen moduan, gizonak behar du zalantza, baina heldulekuren bat ere bai.

Aurkezpen egunean esan zenuen iruditzen zitzaizula liburu hau beste norbaitek idatzi zuela.

Bai, baina ez nire liburutzat ez dudalako, baizik eta liburu honen tematika-eta orain arte landu ez dudana izan delako, eta aparteko pieza bezala ikusten dudalako. Sentsazio bitxi hori geratu zitzaidan, liburu hau Bohumil Hrabalek idatzi izan balu bezala. Oso presente izan dudan autorea, beste alde batetik.

Hrabal hartuko zenuke, beraz, liburu honen eragin nagusi bezala?

Bai. Liburuaren amaierak badauka haren istorio batekin zerikusia ere.

Zuretzat lasaigarria ere izango da hori, hainbeste bider konparatu zaituzte Paul Austerrekin...

Bai, bai. Paul Austerrekin pixka bat nekatu egin naiz. Gehiegi ezagutzen dut eta badakit zer kontatuko duen. Nekatu egin naiz bere obsesioetako batzuekin. Beste alde batetik, pena ematen dit, bere liburu batzuk asko estimatu ditudalako.

Kanpoan geratu dena aipatu duzu lehen. Zer da liburu honen kanpoan geratu dena?

Ezintasun bilduma bat, hau da: buruan badago neurona bat, benetan obra geniala egiteko aspirazioa duena. Liburu bat amaitzen dudanean, poza, lasaitasuna, urduritasun berria, beste zerbaitetan hasteko gogo arraroa... agertzen zaizkit, baina ez naiz geratzen guztiz aseta, "bai jauna!" esanez. Ez. Nire kasua ez da inoiz hori izan. Insatisfakzio puntu bat da geratzen dena, eta baztertutako bideekiko nostalgia.

Narratzaile, poeta, zutabegile, gidoilari, enkargu-egile... zelan uztartzen dira lan horiek eta zer ematen dio batak besteari?

Hori da idazlearen dilema: balantza batean jarri behar dituzu, alde batetik, idaztera dedikatu eta, askotan, besteentzako gauzak idaztearen aukera, eta, bestetik, arrandegi batean lan egin eta gauez edo asteburuetan idaztearen aukera. Nik nire alde interpretatzen dut, eta uste dut arlo bakoitzak zerbait aportatzen duela. Egia da lan batzuk mekaniko bihurtzen direla, baina gidoigintzak eta zutabegintzak, adibidez, zertxobait irakasten dute hitzen ekonomiari buruz.

Eta etorkizunera begira zer?

Ipuin-bilduma bat daukat amaitzeko puntuan, eta horretan ari naiz. Bestalde, umeentzako antzerki obra bat ere idazten ari naiz orain Tentazioak taldearentzako, Lurdes Bañuelos gidoigilearekin batera: sukaldari baten monologoa, formatu txikikoa. Eta uztailaren 1etik aurrera... disfrutatzera: nobela bat daukat buruan, eta egun horretan hasiko naiz. Oraindik gauza asko ez ditut garbi, baina beste batzuk bai: mudantza batekin hasiko da. Liburutegi handi bat kutxetan sartuta, horrela hasiko da. Liburuko lehenengo esaldietako bat Billy Wilderren pelikula batekoa da: "Zure larruan banengo, eta inoiz egonda nago...", eta horraino esan dezaket.