Angel Zelaieta, Arestiz haratago

Angel Zelaieta: «Behar beste hegan ez egin izanaren sentsazioa daukat»

Bilboko Zazpi Kaleetako etxean hartu gaitu Angel Zelaietak, egongela epelean. Liburuak, koadroak, argazkiak... zukua ondo ateratako bizitza baten testigantzak apaletan. Gabriel Arestiren laguna izan zelako eta haren biografiarik osatuena idatzi duelako ezagutzen du jende gehienak, baina "Txikitok" baditu beste mila kontu ere. Liburu lodietan ez kabitzeko modukoak. Hiru ordu pasatu ditugu berarekin, eta labur geratu gara.

Mallabian (Bizkaia) jaio zinen, 1940an. Zelan gogoratzen duzu haurtzaroa?

Nire jaiotetxea nobelara eraman du Saizarbitoriak: "Hambre" da nire etxea.

"Bihotz bi. Gerrako kronikak" liburuan agertzen den Hambre bera?

Hori da. Nire jaiotetxea Eibartik gertu zegoen, berez Mallabia izan arren. Aitak pentsatu zuen ezkontzerakoan tabernatxoa ipintzea bidegurutze batean, eta etxe berria egiten hasi ziren. Garai hartan, teilatua ipintzean, montxorra emateko ohitura zegoen, baina amamak ez zien afaririk ematen lanean zebiltzan harginei, eta haiek "Hambre" izena jarri zioten etxeari.

Zelako giroa bizi zenuen?

Gerraosteko giroa jaso nuen. Aita tradizionalista zen, erregimenekoa, moderatua. Ama, berriz, abertzalea zen familiaz; baina familia zatitua zuen: bere aitaren aldetik abertzaleak ziren, baina osaba bat frankista zuen... Harexekin izan nuen lehenengo enfrentamendua; egun batean, esan zidan: "Entzun joat euskararekin-eta habilela". Eta nik: "Bai". Handik erreka bat pasatzen zen, eta erantzun zidan: "Hori, eta hor behean doan ura, berdina dituk". Eta nik bota nion: "Zeuk zeure andreari izandako kariñoa ere horrelaxe joango da!". Okerra ni!

Urteak pasatu, eta seminariora joan zinen. Zelan hartu zenuen erabaki hori?

Nire lehengusu bat, ni baino zaharxeagoa, seminariora joan zen. Entzutea zeukan listoa eta santua zela, hau da, abadetzarako moduko pertsona. Eta, haren adibideagatik, nik ere seminariora joatea erabaki nuen. Nire ume denboran, Erramu Egunean erramu sortak eramaten ziren elizara, ahalik eta dotoreenak. Gure artean konpetentzia egoten zen, ea nork zeraman sortarik ederrena. Bada, handik urteetara, baserritar batek esan zidan Erramu Egun haietako batean etxean ez zidatela ganorazko erramurik egin eta haserretu egin nintzela: "Bada abade joango naiz!" esan omen nuen. Ez naiz akordatzen baina...

Euskararekiko kontzientzia pizten al zen seminarioan?

Seminarioko ikasleengan oso bizkor sortzen zen euskara eta herri kontzientzia, eskoletan baino askoz ere gehiago. Oso konplexua izango litzateke azaltzea hori zelan egiten zen, irakasle gehienak frankistak baitziren. Derioko Seminarioan garrantzia izan zuten Don Pablo Bilbao Aristegik eta haren ingurukoek, Real Sociedad Bascongada de Amigos del País taldekoek edo. Frankista zen, Yon Etxaidek "frankista euskaltzale" deitzen zituen horietakoa. Baina seminario barruan, intelektualki indartsuenak europeistak ziren. Seminarioan, bazkalorduan, denbora-tarte batez zerbait irakurtzen zen beti. Esate baterako, ni Montserraten egona naiz, eta han Biblia irakurtzen zen tarte horretan; katalanez, baina Biblia. Bada, seminarioan, besteak beste, irakurtzen zen "Los vascos en la pesca de la ballena". Irakasle haiek europeistak ziren, oso modernoak. Pentsa: guk Godoten esperoan antzeztu genuen Derion, liburua gaztelaniaz argitaratu baino lehen.

Xabier Amurizak ederto kontatzen ditu Derioko urte haiek, "Enaz banaz" liburuan. Batera ibiliko zineten, ezta?

Bai, bai, kideak ginen: Amuriza, Abel Muniategi, Juan Mari Arregi, Imanol Olabarria, Josu Naberan, Juanjo Pujana, Jabier Fresnedo Txintxurreta... kumaldi berekoak ginen. Eta liada handia sortu zen Mixel Labegerieren diskoarekin: lan hura atera zenean, eztanda moduko bat izan zen, eta letrak multikopistaz ugaritzen eta banatzen hasi ginen. Sekulako istilua sortu zen, jazarri egin gintuzten eta Pujana eta Txintxu seminariotik bota zituzten. Baina ez ginen bloke uniboko bat. Amurizak, esate baterako, ez du inoiz oroimen gozorik agertzen Deriorekin: berak asko sufritu zuen. Egia esan, gu baino militanteagoa ere izango zen.

Zein izan zen gazteek seminariora sartu zenuten elementu berritzailea?

Euskara, euskal literatura, euskal kantak... uste dut hori izan zela indartsuena. Baina horrekin batera, giro ikonoklasta generiko bat zegoela esango nuke: uniformea kentzea, sotanarik gabe ibiltzea... indarrean zeuden bizimodu formal guztien aurkako borroka orokorra zen hura. Baina ez askoz ere gehiago.

1966an, Gurpidek abade egin zintuen.

Gaur esango nuke, bromatan, seminariotik bota egin nahi nindutela baina nik amaitu egin nahi nuela. Jon Lopategik dio fraide sartzea erraza zela, baina irtetea zaila! Nik amaitu egin nahi nuen, eta hantxe geratu nintzen. Gero, hori bai, gutako batzuk inmigrazio-guneetara bota gintuzten, zigortuta: Olabarria Trianora, Arregi Gallartara eta ni Etxebarriko San Antoniora, leku obreroetara. Ordurako marxismoa indarrean zegoen, eta gogoan dut Bruselara joan nintzela katekesi kurtso bat egitera, eta bueltan, Parisen, Marxen eta Leninen liburuak hartu eta etxera kargatuta bueltatu nintzela. Marxistak ginen, marxistak!

Inoiz aipatu duzunez, zure ideia «nazionalista arrazistengatik» bidali zintuzten Etxebarrira.

Eurek pentsatuko zuten gu oso abertzale eta euskaltzaleak ginela, eta etorkinak ezagutu behar genituela. Baina gu ordurako marxista eginda geunden eta nik ez nuen horregatik sufritu.

Desterruan gustura?

Ez dut esango plazer bat izan zenik, baina ez nuen hartu zigor jasanezin bezala. Gutxienez lanean ari nintzen. Eta euskararen kontua ere bazegoen, non eta San Antonion: bost umek egin zuten jaunartzea euskaraz auzo hartan. Pentsatzen hasi, eta konturatzen zara guk, baserritarrak izanda, euskara San Antonioraino eraman dugula, edo ikastoletara, euskararik ez zegoen lekura.

Amatiñok hauxe dio zuri buruz: "Bazuen bere inguruko hainbatek ez zuen euskal sustrairik eta, ondorioz, bazituen beste zenbaiti falta zitzaizkion patxada eta perspektiba".

Hori esan du, e! Pozten naiz... Askotan pentsatu izan dut neuk ere hortaz. Anaitasuna aldizkaria errepasatzen dudanean, konturatzen naiz banituela kanpoko eragin batzuk: esate baterako, Mondragoen ateratzen zuten Trabajo y Unión aldizkaria. Haiek inportantzia handia ematen zioten produkzioari, ondo egindako lan ekonomikoari, lan horren ondorio sozialei... eta, noizean behin, Anaitasunan eragin hori islatzen nuen. Ikusten nuen, baita ere, burgesia handiak bere ardurak-eta agertzen zituela orduko periodikoetan, eta ardura horiek ere sartzen nituen Anaitasunan. Horren arrazoia izan daiteke nire baserriko ume denbora ez zela guztiz ohikoa izan: ni tabernakoa naiz; beti zegoen norbait inguruan, eta horrek perspektiba anitza ematen dizu, modu batean edo bestean berba egiteko talentua. Beharbada horregatik izango nuen perspektiba hori.

Soziologikoki hurbilago zaude baserri girotik, Gabriel Arestiren girotik baino.

Bai... baina, ideologikoki, Aresti nahiko ezagutu nuen eta eragin handia egin zidan. Esango nuke azken aldi honetan Euskal Herriak eman duen pertsonarik humanoena izan dela, zentzurik zabalenean. Berak ez du modu batean edo bestean jokatzen katolikoa delako edo abertzalea delako edo sozialista delako... lehenengo eta behin gizona da.

66an ezagutu zenuen, Eibarren.

Egia esan, Derion geundenean ere ezagutzen genuen, bere artikuluengatik. Itxaroten egoten ginen, ea Arestik zer idatziko zuen eta norekin sartuko zen. Sinpatia handia genion. Baina, bai, pertsonalki Eibarren ezagutu nuen, Juanito San Martinen etxean. Juanito bisitatzera joan nintzen, eta zoriak nahi izan zuen han egotea Gabriel ere. Hirurok batera afaldu genuen; eurak biak gorbatadunak ziren, eta, afaltzen geundela, diskutitzen hasi ziren, oso bero: "la ostia", "cojones" eta horrela. Sekula horrelakorik entzun gabe nengoen gorbatadun bati! Gero harreman handia izan genuen. Gertatu zen emazteak lagun egin zirela, eta horrek asko eragin zuen gure adiskidetasuna indartzeko.

Gaur konpromisoaren ispilutzat hartzen da Aresti. Uste duzu berak zeukan konpromisoa gaurko idazleen artean ere existitzen dela?

Ez dut uste. Badago zintzotasuna edo egiatasuna, hori bai. Horretan, Arestiren pareko egiten da egungo idazle bat ere. Arestik "beti paratuko naiz gizonaren alde" dioenean, egia ari da esaten, baina seguruenik hori baino sakonago doa: ez da soilik klase sozialen borrokan geratzen. Arestik egiazko gizona aipatzen zuenean, baserritar batek ondo ulertuko luke zer esan nahi zuen: zintzoa den gizona, momentua ailegatutakoan portatzen dakiena; uste dut hori zela Arestiren gizona. Ez langilea, langile gisa: langileak, langile izate hutsagatik, ez zeukan aparteko arrazoirik berarentzat. Zentzu horretan, uste dut gaurko idazleak arestiarragoak direla, neurri batean.

Zuri buruz berba egiten denean, beti agertzen zara Arestiren itzalpean. Zelan eramaten da norberak izena izan eta beti inoren izenaren azpian agertze hori?

Ezagutzen dut hori, eta nolabaiteko txirotasuna sentitzen da. Gainera, irakasle lanean ibili naizenez, horrek ordu asko kendu dizkit, eta ez dut izan indar nahikorik beste gauza batzuetan aritzeko. Kontzientzia hori badaukat: txirotasun sentsazio hori; hortxe gelditu izana, behar beste ez hegan egitea. Ez dit aparteko lotsarik ematen, baina hortxe gelditu naiz, eta tira.

1969tik 1972ra bitartean, Anaitasuna aldizkariko zuzendaria izan zinen.

Anaitasunak krisi ekonomikoa zeukan eta, gainera, ez zen gazteengana heltzen. Josu Arenazak deitu zigun, esateko indar berria eman behar zitzaiola, eta nire izena eman zuten zuzendari izateko. Imanol Berriatua zegoen, urteak zeramatzan hor. Hasi ginen bada, eta Imanolek euskara batuaren auzian sartu gintuen. Nik idazten nuen "ekarri dabe", eta argitaratzen zen "ekarri dute"... eta esaten nuen: zer da "ekarri dute"? Imanolek den-dena zuzentzen zuen. Idazteko makinarekin artikulu guztiak pasatzen zituen berriro, dena euskara batuan jartzeko. Letek zioen moduan, "euskara berritua", jokoa eginez Berriatua abizenarekin. Gero joaten zen inprentara eta berriro zuzentzen zuen dena: akatsik gabe eta batasunarekin atera nahi zuen aldizkaria. Aresti eta Mitxelenaren artikuluak ere zuzentzen zituen!

Ilusioz beteriko garaia...

Ikuspegi berria zen, portaera berria: laizismoa, feminismoa, obreroen gauzak, zinema... Buru-belarri sartu ginen, pasio handiarekin. Eztanda izan zen: jende gaztea gure alde jarri zen, bilerak egiten ziren herrietan dirua biltzeko... Inprentatik ateratzen nintzenean, 2.000 ale-edo eramaten nituen gainean, eta iruditzen zitzaidan Le Monde zela hura. Jendeak maná berria balitz bezala hartu zuen, sinesmen handiarekin.

Etsaiak ere izango zenituzten, baina.

Kontrakoek Agur aldizkaria atera zuten, oso modu bortitzean. Iruditzen zitzaien batuaren atzean beste mundu bat zegoela, mundu laikoagoa, obreristagoa, gazteagoa... Bestetik, jende askok uste zuen ETA VI.ekoak ginela, baina ospe hori izan bagenuen ere, ahalegindu ginen harremanak izaten mundu guztiarekin, hau da, euskaltzale, abertzale eta horiekin. Atxiloketa, istilu eta abarrei buruzko albiste gutxi ateratzen genuen aldizkarian, baina ez zen zentsuragatik, baizik eta zuhurtziagatik, besteak ere gainean genituen eta.

Zelan amaitu zen abentura hura?

Hiru urte egon nintzen aldizkariaren buruan: urte gutxi, baina beroak. Azken aldian frikzio batzuk izan nituen: ofizialki zuzendaria nintzen arren, fisikoki ez nengoen zuzendaritzan. Aldizkariak eskuetatik ihes egin zidan, eta gero frantziskotarrak etorri eta aldizkariaz jabetu ziren. Orduan, aldizkaria erlijiora bueltatu zen; erlijio militante berrira, baina erlijiora azken batean. 1972an, desagertu berri den Verdes liburu-dendan hasi zinen lanean. Urtebete baino ez nuen egin...

Baina urtebete inportantea: Atxaga zugana joan zen "Borobila eta puntua" antzerki-lana erakustera. Literaturaren munduan sartzeko Atxagak jo zuen lehenengo atea zu izan zinen.

Bai... zuk eta beste batzuek halako inportantzia bat ematen diozue horri, baina ni bitarteko hutsa izan nintzen, besterik ez. Hantxe nengoen, eta eman egin zidan. Gero nik lan horri buruzko informazioa publikatu nuen aldizkarian eta Gabrieli eman nion Atxagaren lana, besterik gabe.

Eta handik gutxira irakasle hasi zinen.

Bai, 73an. Julita Berrojalbizek deitu ninduen Lauron lan egiteko. Julitak ikastolen mobida sortu eta indartu zuen Bilbon gerra ostean, eta Anaitasunakoek deitu ninduten bezala deitu ninduen berak: euskaltzale fama nuen, euskaraz egin eta idazten nuen... horregatik deitu ninduen.

Hala ere, kuriosoa da, zu marxista izanda...

Bai, nik uste dut hark bazekiela zerbait. Zerbait jakin behar zuen...

Baina marxista bat EAJren ikonoa den ikastolan!

Munduan asko lez, artaburuak oskolez... Bilbon, ikastolak sortzen hasi zirenean, gurasoak bi taldetan zatitu ziren, istilurik gabe: batzuk Begoñazpira joan ziren. Hori eskola katolikoa da eta zuzendaria ere elizak aukeratzen du. Gainontzeko gurasoek kooperatiba bat egin zuten Lauron, kooperatiba autonomoa: gainetik ez dago ez eliza ez inor. Laurok fama dauka, eta soziologikoki ere jendea maila batekoa da, lehen batez ere. Orain beste ikastolen antzekoa dela esango nuke.

Oraintsu jubilatu zara. Zer eman dizu irakaskuntzak?

Unamuno eskolara zihoanean, maisuak esaten omen zien: "¡Me vais a matar!", eta Unamunok zioen: "No se daba cuenta de que nosotros le dábamos la vida". Nire kasuan ere horrela da. Ematen dizkizute burukominak ere, baina esperientzia atseginak asko. Banakaren batek baino ez du egiten euskaraz bere borondatez, baina nik ez dut aparteko kezkarik horrekin: ez badute egiten, ez naiz euren atzetik ibiliko. Eurentzat oso gogorra da euskaraz egitea eskolan, beste leku guztietan gaztelaniaz egiten badute; ez da bakarrik hizkuntza bat, sentimendu guztiak baizik.

Kontatzeko duzun guztiarekin, ez zara animatuko zerbait idaztera?

Nik zuek miresten zaituztet, narratzaileak eta poetak; niretzat oso zaila da idaztea, Arestik zioen moduan, "eskritore" moduan. Artikuluxka batzuk egiten ditut noizean behin, baina hori ez da eskritore lana... Inbitazioa eskertzen dizut, baina zaila egiten zait. Indar handia behar da. Une honetan, idaztea oso gauza serioa da: ez da soilik denbora eta jakintza behar; indarra ere behar da.

--------------

Gaur egungo kokapen politikoa

Marxismoa pixka bat ezagutu izan dut, baina ez dut uste marxista konfesionala naizenik. Ez, ez naiz. Eta, zahartu ahala, konturatzen naiz liberalak, ekonomian duten zentzuan, gaztetan baino kontu gehiagorekin hartzen ditudala orain. Pio Barojak zioen dirua egitearen goseak humanismo gehiago egin duela, humanista guztiek baino. Beste alde batetik, une honetan hurbiltasuna daukat presoekin.

Verdes

Lehen, Verdes oso handia zen: hor argitaratu ziren Lauaxeta, Lizardi... Ni hasi nintzenean, inprentak bizirik jarraitzen zuen, baina bisita-txartelak baino ez ziren egiten. Bertako seme-alabak, bai, ezagutu nituen: alaba Elorriora ezkondu zen; txakur zalea zen eta txakurrak hezten zituen. Istripu bat egon zen Picos de Europan eta berari deitu zioten, txakurrekin joan zedin. Eta helikopteroan joan eta hil egin zen emakume hori. Haren alaba Anne Igartiburu da: Anne Igartiburu Verdes.

Abadetza uzteko arrazoiak

Zergatik utzi nuen? Ez dakit serioski hartu ote nuen ere... Hots, hartuta ere, Sacerdos in aeternum hartu nuen, eta ezin izan dut utzi... Kuestioa da Maribel Zamakona ezagutu nuela, ezagutu ninduela... Izugarria, zu! Laikotasunera itzuli nintzen; Aita Santuaren onespenarekin ezkondu, eta Ahoztar eta Amagoia seme-alabak izan ditugu.

Etorkinak

Saiatu naiz laizismoaren alde eta duda orokor baten alde lan egiten. Askok nitaz duten oroitzapena da euskalduna nintzela, euskara eta euskal literatura maite nituela... baina, ezkondu nintzenean, emaztearen etxean Avilako familia bat zegoen ostatu hartuta, eta horixe da nire beste aldeetako bat: etorkinekin harremana izan dudala eta oraindik ere badudala. Beti izan dut gogotxoa erdaldun jendearen artean ere agertzeko, euren artean borrokatzeko.

Nortasun agiria

Angel Zelaieta Gisasola 1940an jaio zen, Mallabian (Bizkaia). Derioko Seminariotik pasatu eta, 1966an, abade egin zen. Filologia eta Teologia ikasketak egin zituen, eta oraintsu arte irakasle aritu da Lauro ikastolan. Lehenago, Anaitasuna aldizkariko zuzendari eta Verdes liburu-dendako behargina ere izan zen, eta zenbait saiakera idatzi zituen. Berak idatzia da Arestiren biografiarik osatuena, Gabriel Aresti. Biografia (Susa, 2000). Azken aldian, armarrietako latinezko esaldiak ikertzen ari da.