Hikak ez jaukan osasun onik, hori bajakiñagu. Eskualde gitxi batzuetan eusten jetsan, gehixago edo gitxiago, baina egoeria kezkagarrixa don. Leku askotan guztiz desagertuta, transmisiñua etenda, irakaskuntzatik ixa desagertuta, eitten dan lekuetan be kalidadez justutxo...

Eibarren be antzerako egoeria jakanagu. 1940 ingurura arte eguneroko berbetia zonan gure herrixan, euskaldun guztientzat zonan eguneroko berbakeria, beste edozein aditz erabiltzia modokua. Eztok eta badok jardutia deitzen jetsen gure zaharrak. Harrezkero, baina, belaunaldi pare batian, ixa guztiz galdu don. Lehenengo andrazkuen artian eta, 1960 ingurutik aurrera, baitta gizonezkuen artian be. Esango naeuken gure belaunaldixa dala hika jaso daben azkenengua (1970 bueltan jaixotakuena), eta askotan oso modu anekdotikuan. Salbuespenak be badagozan, baina 40-50 urtetik beherako zenbat eibartarrek egingo jone hika? Dozena batek?

Batzuontzat, baina, etxe-etxeko kontua don hika eittia, euskeria bestekua. Neri, esate baterako, familixako nagusi gehixenak egin jesten hika, aitxitxa bixak, amona Jexuxak, osaba pare bat eta aittak. Baitta Eibarko adineko ezagun guztiak be, jakina. Eta kate horri eusten ahalegintzen non neu be, lagun eta lankide askokin ez ezik, semiakin eta loibekin be beti hikaz eitten. Egingo ete jone inoiz eurak euren artian? Nekez! Baina tira, guk guriari eutsiko jetsanagu bittartian, transmisiñua ahal dan neurrixan bermatuz.

Candido Eguren Oka Txiki (1907) eta aitxitxa Antonio Sarasua (1912). Eibarko euskerian inguruko zalantzaren bat dakatenian beti pentsatzen dot, "zelan esango leukian aitxitxak?".

Hika berreskuratzeko ahaleginak herri askotan eta modu askuan

Gerra galdua dala emoten jon, orduan, hika berreskuratzen ibiltziak, baina heriotza aurrian ikusitta, hika indartzeko ekimen-sorta ederra sortu don azken urtiotan Euskal Herriko hainbat eta hainbat herrittan (horren guztien barri euki gendunan juan zan asteko Euskal Herriko I. Hika Topaketetan). Ikasmaterixalak, ikastaruak, azterketa linguistikuak, bilketa etnolinguistikuak, ikastetxe mailako plangintzak, webguniak, liburuak, ikasliburuak... Materixal asko eta asko sortu jonagu azkenaldixan Euskal Herrixan. Izan be, gure aldetik behintzat, aitxitxa-amama eta gurasuengandik jaso genduanari eusteko gogotsu jarraitzen jonagu, pentsaurik gainera, euskeria bera indartzeko be tresna egokixa izan leikiala toka eta noka jardutia.

Eta holaxen sortu gendunan 2021. urtian Appa hi! aplikaziñua Badihardugu Euskara Elkartiak eta CodeSyntaxek alkarlanian. Mugikorra erabilitta hika modu errezian praktikatzeko aplikaziñua don Appa hi!. Oñatiko hika ikasteko atala aurkeztu gendunan lehenengo, euskara batukua gero, eta juan zan astian Eibarko hika praktikatzeko eta ikasteko atala be aurkeztu jonagu!

Hantxe egon giñonazen proiektuan parte hartu dogunok, Eibarko Udaleko alkate Jon Iraola, Akebaiko Ane Albisu eta ni neu, Badihardugun eta CodeSyntaxen izenian.

Appa hi!, hika modu errezian praktikatzeko aplikaziñua

Aplikaziñuan alderdi teorikua eta aditz-taulak be topatuko dittuzue, baina ikasketa-prozesuan oinarrixa galdera-erantzun estiloko probak dittun. Egunero 10-15 minutu praktikatzen badittun, 5 astian hika egitten hasteko prest egongo haiz. Edo, behintzat, oinarrixak ezagutuko dittun, bildurra galduko detsan, eta hika erabiltzen hasteko prest egongo haiz.

Horixe izan don gure buruari ipini detsagun erronkia: 35 eguneko epia. Egunero atal barri bat piztuko jan telefonuan: azalpenak, marrazkixak eta bideuak, adibidiekin. Ondoren, azalpenekin lotutako galdera-sorta bat daton, zuzen asmatu biharreko partidak. Galdera guztieri zuzen erantzun ezkero, bixamunian beste atal edo gai bat eitteko aukeria eukiko don. Eta aste amaieran errepaso bat eukiko don, eta maila bat igotzeko aukeria. Guztira bost maila dittun gaindittu biharrekuak, aste bakotxeko bana. Noberak bere erritmora egin leiken ibilbidia. Egunero atal bat osatu ezkero, azkarrenak 5 astian lortuko jon atal guztiak osatzia eta hitanuan oinarri guztiak lantzia. Erreza, ezton?

Horixe ba, Eibarko hika ikasi edo praktikatzeko asmua badakan, telefonuakin eta oso modu errezian, hortxe dakan Appa hi!. Duan eta Android zein Apple gailuetarako prest. Hamentxe beste esteka batzuk albiste honen inguruan:

• Gaurdanik eskuragarri dago Eibarko hika modu ludikoan ikasteko atala “Appa Hi!” aplikazioan
• Eibarko hitanoa modu errazean ikasteko atala gehitu diote Appa hi! aplikazioari
• Eibarko hika ikasteko atala ere gehitu diogu Appa hi! aplikazioari
• Appa hi!, euskararen kolore guztiak berreskuratzen, elkarrizketia ..eta kitto! aldizkarixan.

Eta, amaitzeko, Luziana Larreategi, Bartolo Arriola eta Agustin Arana euren gaztetako kontuak kontatzen. Hikan, erregular!

Aurrekoan nire burua entzun nuen berba hori erabiltzen, kikili-makala!

Urteak izango dira azkenengoz erabili nuena (eta entzun ere, ez dakit), baina lehengo egunean halaxe irten zitzaidan, barren barrenetik, abrakadabra, dagoeneko ahaztuta neukan esamoldea magikoki berpiztuz esfortzu handiegirik gabe: kikili-makala! Burua zer den!

Euskaltzaindiaren hiztegiak ez dauka jasota, baina Elhuyarrek bai, B (bizkaiera) markarekin. Orotarikoan ere badator, Eibar inguruko adibide batekin (Bergarakoa, Elexpuruk jasota).

Bere oinarrian KIKIL eta MAKAL dituen esamolde batek ezin esangura positiboegia izan! Eta halaxe da, kikili-makala ibiltzea ez baita gozagarria. Erdizpurdi, ozta-ozta, neketan... "a duras penas"; alegia, kikilduta eta makalduta.

Hurrengoan zemuz galdetzen badidazue, beraz, badakizue nire erantzuna: KIKILI-MAKALA!

Tontorra elgoibartarren eta markinarren artean banatzen duten arren, eibartarrontzat "gure" mendia da zeharo Kalamua. Seguru asko, eibartarrok gehien igotzen dugun mendia, ume-umetatik hasita.

Izenak badu bere zera. Batetik, bi izen dituelako. Kalamua nagusitzen da Gipuzkoa aldean, baina Maaxa (edo Max-mendixa) ere entzuten da mendizaleen artean, batez ere edadetuenen artean (eta gehiago Bizkai aldean, oso oker ez banago).

Beste alde batetik, Kalamua izenaren jatorriaz ere bada beti berriketaren bat. Oinarrian kalamu landarearen izena egon daitekeela aipatu izan da noizbait, oinarri garbiegirik gabe. Baina herri mailan finkatuen dagoen "teoria" beste bat da, "Kala-Muga" delakoarena.

Bigarren ideia horren arabera, arrantzaleek ipinitako izena da Kalamua, eta Kalamuga litzateke jatorriz. Hau da, arrantzaleen kalaren (arrantza-lekuaren) muga adieraziko zien Kalamua mendiak arrantzaleei. Mendia ikusteari uzten ziotenean, hantxe amaitzen zen euren arrantza-kala.

Ez dakit oinarri sendorik ba ote duen (psee...), baina zentzua bai badu, XX. mendera arte mendien kokapenari esker aurkitzen zituztelako arrantzaleek euren arrantzaleku nagusiak, kalak, alegia, kala bakoitza garai eta espezie jakin batzuetarako egokiagoa zelarik (neguan kala hau, udan beste hau, bisigutarako hurrengoa...) eta kala horiek guztiak itsasoan aurkitu ahal izateko, lehorreko puntu geografikoak erabiltzen zituztelako "triangulazioa" moduko bat eginez (portutik neurtutako distantziez gain). Horrekin lotutakoa da, neurri batean, Eibarko Arrateko elizako hormak urtero-urtero zuriz kareztatzeko antzinako ohitura, arrantzaleek bere horma zuriak erraz ikus zitzaten itsasaldetik. Eta ezin da ahaztu Ondarroa eta Berriatua artean ere badela Kalamendi izeneko beste tontor bat, Kalamuatik bertatik ere ikus daitekeena.

Ahotsak.eus webgunean hainbat lekukotasun daude euskal kostaldeko kalen inguruan (izenak, non zeuden, nola lokalizatzen zituzten, eta abar). Hemen azpian gehitu dut Getariako bat, adibiderako.

Hartara, kala jakin baten amaiera litzateke Kalamua (kala-muga) mendia. Kalamua mendia ikusteari uzten ziotenean, hantxe marrazten zuten arrantzaleek kalaren muga.

Egia ote? Noaki! Baina kondairak ederrak dira bere horretan, egia apurren bat izan ala ez.

Ikuspegi zabala Kalamua tontorretik.

Ohar-eranskinak (2023-06-08):

• Kalamua izenaren aipamen historikoak Euskaltzaindiaren EODAn daude batuta. Kalamuaga (calamuaga) aipamen bat dago XIX. mende hasiera ingurukoa. XX. mende osoan ez dago KALAMUA besterik.
• Kalamua horrek -a berezkoa duen ala ez eta gaur egun zelan ahoskatzen den ere eztabaidan izan dugu sarri Eibar-Elgoibar inguruan. Badirudi hiztun gehienentzat berezko -a duela eta Kalamuako, Kalamuatik, Kalamuara... deklinatzen ditugula. Baina egia da, baita ere, hiztun askorentzat ohiko direla Kalamuko, Kalamutik, Kalamura modukoak, eta ez hiztun gazteen artean bakarrik. Eibartarrak zerrendan izan ditugu horren inguruko mezu-trukeak, besteak beste 2008an eta 2023an.
• Parez pare daude Kalamendi eta Kalamua. Hasierako kala- elementu hori berbera ote jatorriz? Lopez de Mendizabalek nolabait lotu egiten ditu Aramendi, Garamendi eta Kalamendi (hasieran GARO partikularekin) bere "Etimología de apellidos vascos" liburuan.

Emailez pasa didate hemen azpian itsatsi dudan bideoa. Etxe bateko patioan habia eraiki du buztangorri ilun bikoteak eta lau txito ari dira hazten, barrena. Gurasoetako bat janariarekin iristean txorikumeak txioka eta txintaka hasten dira eta gurasoak lehenengoari ematen dio elikagaia. Baina ez du alde egiten, bertan geratzen da, begira-begira, txitoak buelta eman eta zirin-zakua egotzi arte. Mokoarekin hartu eta habiatik kanpo darama kakaz beteriko poltsatxo zurixka gurasoak, zirin-zakua, alegia.

Bada, bai, txori batzuek (askotxok) daukaten estrategia da hori: kaka habian egin beharrean, zirinak poltsatxo batean jaso eta gurasoek habiatik kanpo garraiatzea, batez ere jaio eta aurreneko egunetan. Gehienbat paseriformeak eta pizidoak (okilak) dira estrategia hau erabiltzen dutenak.

Zirin-zaku deitzen zaie hegazti horien txitoek sortzen dituzten zaku zurixka eta lirdingatsu horiei, non euren zirina biltzen eta kanporatzen duten. Estrategia etologiko honen helburua bikoitza da. Batetik, habia garbi mantentzea, infekzioak gutxituz; bestetik, habia inguruak zirin-usaina izatea saihesten du, harraparientzat zailago bilakatuz habia bera aurkitzea. Babeserako sistema bat da, hartara.

Txitoak bere kaka habian bertan bota beharrean, zaku itxurako egitura horietan kanporatzen du, zirin-zakuetan, helduak batu eta habiatik kanpora eraman dezan. Kasu batzuetan helduek poltsa horiek jan egiten dituzte; beste askotan, habiatik urrun botatzen. Zenbait espezietan, txorikumeek habiaren ertzean uzten dituzte zakuttoak, gurasoek jaso eta kanpora ditzaten.

Fecal sac deritzo ingelesez poltsa horri (ES:saco fecal eta FR:sac fécal). Ez diot aurkitu inon euskarazko izenik eta halaxe sortu dut artikulua Wikipedian, zirin-zaku izenpean. Egokiena iruditzen zait, baina tira, eztabaidarako prest ;)

.........

Oharra: goiko argazkia Sarah Winnickiri hartu diot Twitterretik. Egile eskubideak ditu, beraz.

Amak 80 urte dakaz; neuk be makinatxo bat. Erreza litzake pentsatzia honezkero bere berbetia eta bere euskerian ezaugarrixak ezagunak dittudana, holako kontuetarako belarrixa beti zut eukitzen dot eta. Baina hara nun, juan zan astian hauxe bota zeban:

Hasieran zaila zan, baina denporian puruz ikasi eitten da.

Denporian puruz (edo denporian puruan). Alegia, denborarekin, denboraren poderioz.

Esamoldia ezaguna da, jakina; bizkaieraz ohikua edo (ohiko izandakua, behintzat). Baina harrittu ninduana horixe izan zan, amak 80 urtekin bota zebala hori, barru-barrutik, eta oin arte ez netsala sekula entzun.

Eibarko hiztegi digitalian ondo jasota dago, jakina, adibidiekin (ez puruz, baizik puruan):

• Biharran eta lanan puruan zerbaitt aurreratu eban.
  
• Jardunan puruan atara zetsan baietza.
  
• Urtien puruan eiñ eban diru apur bat.
  
• Mendiko berezko perretxikuak, hobiak dira simaurtzako zeregiñen puruan hartzen diranak baiño.
  

Elhuyar hiztegixan ez dot topatu; Labayru Hiztegixan bai.

Polittak dira holako ezustekuak, gitxien espero dozunian agertzen diran sorpresatxuak. Aupa ama, gure itturri linguistikua! ;)

Oier Gorosabelek Mastodonen egindako komentarixo batek akordau eragin zestan erdi-ahaztuta neukan esamolde bat, gure aurrekuak sarri samar erabiltzen zebena: noaki.

Gure aitxitxak takian-potian erabiltzen zeban eta Eibartarren Ahotan proiektuan be jaso genduzen lekukotasun batzuk, esate baterako:

• Ha etxia, noaki noizko etxia dan haura, e! (Julian Etxeberria)
• Noaki zenbat denporan Paco Anitua eguardixetan nerekin etortzen zan barriketan. (Arnaldo Bolunburu)
• Beste hau... noaki zer dan! (Roberto Isasi)

Gaur egun "auskalo" (edo "batek daki") esango genduke, baina gure aitxitxa-amama eibartarrak no(r)aki be erabiltzen zeben horren ordez. Jatorriz, seguru asko, 'nork daki' izango zan, jakina, nahiz eta gure sasoirako hori jatorrixori galduta zeuan eta hiztunentzat berba beregaina zan hori noaki hori.

Inguruan galdezka hasi eta konturatu naiz noaki honen erabileria nahiko murritza dala. Ahotsak-eko datu-basian bilatuta, 4 lekukotasun agertu jakuz, danak Eibarkuak. Inguruan be seguru erabiltzen zana, baina ez dot topatu adibiderik (ezta lagunen artian galdetuta be). Eta denporan be, esan doten moduan, badirudi honezkero guztiz galdutako esamoldia dala. Nere inguruan inkesta txiki bat egin eta gure adinetik beherako gehixenendako ezezaguna da honezkero Eibarren.

Hementxe Ahotsakeko adibidiak, Julian Etxeberria (01:07), Arnaldo Bolunburu (02:40) eta Roberto Isasi (05:20). Zelako garrantzixa daken Eibartarren Ahotan eta Ahotsak moduko proiektuak eta ahozko corpus historikuak!

Luistxok atera zuen gaia aspaldi Eibartarrak posta-zerrendan, Karta honi 'Perika' edo 'Perikia' esaten dionik bada hor nonbait? eta, Iñaki Irazabalbeitiaren txio bat aitzakia, hona ekarri ditut zenbait ohar, ikusita berba honi buruzko informazio gutxi dagoela sarean.

Eta bai, 'perikia' esaten diogu Eibarren karta horri, komodinari, esate baterako Heraclio Fournierren karta zaharretan clown koloretsu dantzari baten irudia daukana, nahiz eta beste hainbat forma eta itxurarekin ere agertuko zaigun.

Eibarren ez ezik, pentsatzen dut beste inguru batzuetan ere halaxe izango dela, euskaraz zein erdaraz, baina, esan bezala, sarean ez dugu aurkitu erreferentzia larregirik.

Elhuyar hiztegiak ez du perikarik jasotzen (komodin eta joker maileguak ematen ditu euskarazko ordaintzat) eta Euskaltermek ere gauza bera (kasu honetan informatikara egokituta).

Eibarko Hiztegi digitalean ere ez da ageri (harrigarria, mea culpa! gehitu beharko dugu!), baina gure herrian berba arrunta izan da gure adinetik gorako belaunaldientzat. Euskaraz zein erdaraz, hainbat karta-jokotan (txintxoia, kulepea, pokerra...) jokoaren beraren saltsa dira perikak.

Orotariko Hiztegiak bai du jasoa 'perika' terminoa, ohar honekin: caballo de bastos usado como comodín. Ohar hori ez dakit erabat zuzena den, ordea, komodin funtzioa ez duelako beti txaldunak egiten, beste beltzekoren bat (txota, erregea) edo batekoa (gure kasuan bateko kopa) izan daitekeelako perika hori, jokoaren (eta kuadrilaren, herriaren, ohituraren...) arabera.

Berba horren jatorriari buruz, ezin datu larregi eman. Gaztelaniazko mailegua dela dirudi lehen begiratuan... baina ez dirudi gaztelaniaz ere hedadura zabalegirik duenik, Googlen oso aipu gutxi daudelako azalduz perika hori zer den eta izena nondik datorren. Hego Ameriketan jokatzen den Truco venezolano jokoaren azalpenetan aurkitu dut gure perikaren antzeko zeozer izan daitekeen ganorazko aipu bakarra: El perico es el 11 que tenga la misma pinta o palo de la vira y la perica es el 10.

Pentsatzen hasita, eibartar dexente joan zen garai batean Venezuelara... ;)

Egitura arkitektonikoen artean nire kuttunenak. Are gehiago Beuntzako hau bezain ederrak badira, Atetz bailaran (Nafarroa). Denborak dirdiratutako harlauzak, herritarrek moldatutako jarlekuak, urdinez jantzitako habeak...

Gizaldiz gizaldi herriko bilgune nagusi izan dira zimitorioak. Elizak zuen boterearen adierazle, bestalde. Jaio berriak aurkeztu eta hildakoak agurtzeko lekua zen; gaztetxoen jolastoki eta pilotarien frontoi; helduen topagune eta herriko erabakigune nagusi. Sarritan baita ehorztoki ere (jatorrizko esanahia horixe baitute, 'zementerio'), nahiz eta eliza katolikoak aspaldi atera zituen hildakoak eliz-atarietatik, osasun arrazoiak zirela eta.

Elizpea da gurean, Eibarren eta gure inguru honetan (Jose Angel Urkiak Twitterren gogoratu didan moduan); Goierri inguruko herriren batzuetan elizkristoa omen (ez dut aurkitu aipamenik inongo hiztegitan). 'Zimitayua', berriz, Getariako, Zumaiako eta Zarauzko euskara jasotzen jardun genuenean entzun nuen nik lehenengoz. Twitter bidez ere, inguru horretako erantzun asko jaso ditut eta Aiako, Zumaiako, Getariako eta Orioko irudiak ere bidali dizkidate, besteak beste.

Orion ere «zimitorio» («zimitayo») esaten zaiok; baten faltan, bi zeuzkeagu gainera: «zimitorio zaharra» eta «zimitorio berria», ederrak biak. Eta bien arteko pasabide dotorea! pic.twitter.com/mGxBVyaL6T

— Jabier Zabaleta (@ja2er) October 31, 2021

Zimitorio, zimitayo, zimetterio, zimeteri

Zimitorio, zimitayo, zimitoio, zimitterio edo zimeteri aldaerak ere baditu, gutxienez. Gipuzkeraren eremu handi batean eta Nafarroa iparraldeko zenbait eskualdetan erabili izan da berba hori. Baita argazkiko Atetz bailara inguruan ere, antza, Orotarikoaren arabera.

Goiko argazkiko zimitorioa, Beuntzako Jasokundearen parrokiakoa da, Atetz bailaran (Nafarroa Garaia). Inguru zoragarria, bide batez esanda.

Beuntzako pilotalekua eta eskola izandakoa (Atetz bailara, Nafarroa Garaia).

Jasokundearen parrokia (Atetz bailara, Nafarroa Garaia).

Beuntzako Jasokundearen parrokiako eliz-atari edo zimitorioa (Atetz bailara, Nafarroa Garaia).

Eibarren eta inguruko herrietan elkarrizketak eta inkesta etnolinguistikoak egiten jardun izan dudanean, animalien izenak jasotzea izan da nire zaletasunetako bat. Gehienbat txori-izenak jasotzea, jakina, baina baita beste edozein animalia, koko eta mamorrorena ere.

Jasotako izenen artean atentzioa deitu zidan izenetako bat "harjoa" izan zen. Harrak jandako frutari esaten zaio harjoa. Jatorrizko "harrak jo" perifrasitik dator gaur egun darabilgun harjo hori. Sagarra harjua dago (harrak joa edo harrak janda, alegia). Nolabait "lokartu" diogunean bezala (jatorriz "loak hartu" denean).

Euskalki gehienetan (eta euskara batuan) izenondoa da, hortaz, harjoa (ikus Elhuyarren); frutaren ezaugarri bat.

Eibar inguruko eskualdeetan, ostera, harjo berba horrek beste txiribuelta linguistiko bat eman du eta izenondo izatetik, ekintza hori egiten duen eragilea izendatzera igaro da. Hau da, harjua da fruta jaten duen harra bera. Sustantiboa, beraz. Harjua edo harkua, zomorro bat, orduan: sagar, madari, okaran, piku eta gereziak jaten dituzten harrak.

Deba Ibarrean eta Bizkaia sortaldean hartzen du (gutxienez) bigarren adiera hori. Eibarko, Bergarako eta Oñatiko hiztegietan jasota geratu zen. Orotariko hiztegian ere agertzen dira adiera horien hainbat adibide.

Eibarko hiztegi digitalean 2 esangurak agertzen dira (modu ez oso argian):

harjo (harko). iz. (EEE). Gusano de fruta; agusanado,-a. "Harrak eginda dagoen fruta" (EEE, 83). / Frutian harra. Aurtengo sagarra, gehixenak harjua. / Aurtengo sagarrak harjua dauka.

Bergarakoan ere antzera:

arkúa: Frutaren harra. Gusano de la fruta.

Alderdi linguistiko bitxi honetaz gain, eta erdi-galdutako berba baten xarma izateaz gain, niri neuri ilusio berezia egiten didate harjuek eurek. Intsektizidaz eta plagizidaz betetako mundu honetako azkenengo mohikanoek. Berdin letxuga-orri artean agertzen diren marraskilo, txantxurkilo eta koko txikiek ere. Superbibienteak! Afaria alaitzen didate. ;))

Beste euskalki eta hizkera batzuetako txirristari izen ezberdina ematen diogu Eibarren eta inguruko herrietan: parraparra. Lehenago ere aipatu izan dugu blog honetan zein Eibartarrak posta-zerrendan. Oraingoan, hemen berba horren inguruko ohar eta errefentzia gutxi batzuk.

Erreferentzia historikoak

• Oinarri onomatopeiko garbiko berba da parra-parra (eta bere forma soila, parra).  Forma horretan edo antzeko ohikoagoetan (barra-barra eta farra-farra) nahi adina erreferentzia historiko ditugu hiztegi eta corpus zaharretan. Ikus Azkueren hiztegia edo Orotarikoa (barra-barra sarreran biltzen ditu aldaera guztiak), esate baterako.
• Erreferentzia guztien arabera, ugaritasuna eta mugimendua adierazten dute parra-parrak eta antzeko aldaerek (barra-barrak eta farra-farrak); baita mugimenduak sortutako soinua ere, batez ere likikoek sortutakoa (urak, txixak,...), baina baita kanikek edo zerealek jaustean sortzen duten mugimendu eta soinu hori ere. Hortxe jausi jakuz kanikak parra-parra-parra...
• Seguru asko erro horretatik eratorria da parrastada, bi adiera dituena. Batetik likido isurketa adierazten du (txixa-parrastada/farrastada ederra bota dut sagardotegitik irten eta berehala); gainera, labainkada ere esan nahi du parrastadak (edo parrast egiteak, txirrist egiteak bezala): labaindu eta erortzea, alegia.
• Lehen begiratuan, txirrist, txirrist egin, txirristada eta txirrista formen parekoa osatuko lukete parra, parrast egin, parrastada eta parraparrak.

Parra-parra, Eibarko mutikoen jolas zaharra izatetik, txirrista berriagoaren sinonimo bihurtzera

Goiko erreferentzietan jaso ditudan ezaugarri guztiak bilduz sortu zen, seguru asko, beraz, parraparra (eta ondoren parrapar) sustantiboa.

Izan ere, ez elektronikarik, ez jostailurik, ez telebistarik ez zegoen sasoi bateko jokoa zen parraparrian jardutearena. Eta zer joko zen ba hori? Juan San Martinek halaxe azaldu zuen zer zen parra-parrean jardutea:

"Generalmente juego de chiquillos que preparaban una pendiente arcillosa con agua (en ocasiones orina) para patinar más rápidamente en el tramo preparado al efecto"

Gu ere halaxe ibiltzen ginen Itzio eskola pareko zelaietako aldapetan, 1975 inguruan: txixa-parrastada bota zelai-maldan behera, mendia lokatz labain bihurtu eta handik behera txirrist egiten jaitsi, parra-parra-parra. Likido-ixurketa eta goitik beherako mugimendu labainkorra, parra-parrean ibiltzearen funtsa.

Gure arbasoen Eibarko hizkeran ohiko berba izan behar zen parra-parra (edo parra-parrean) jaistea, gure inguruko hiztegi guztietan ondo dokumentatu delako. Goiko erreferentzia historikoen bidetik, Toribio Etxeberriak farra onomatopeia eta farrastada jaso zituen; eta horiekin batera, hiztegi berean Juan San Martinek parra-parrean jaistea zer den azaldu zuen (labantzen, txirristaka).

Juan Martin Elexpuruk ere jaso zuen Bergarako aitxitxa-amama nagusienen ahotan, Eibarko erreferentziarekin: "txikitan gonbidautzara Eibarrera joaten ginenean han parra-párran ibiltzen ginen, Maria Angela kaleko eskilaretan".

Gure amak ere gogoratzen du Maria Angela kaleko eskailera horietan jaisten zirela goitik behera parra-parra. Merkatu plaza zaharreko eskaileren albo banatara merkantziak igotzeko aldapadatxo labankorra omen zegoen, eta handik jaisten ziren txirrist eginez, parra-parra, ama eta lagunak. Horixe zen neskentzat leku bakarretakoa parra-parra jaisteko, arropa zikindu barik, jakina, 1950 inguru hartan.

Maria Angelako merkatu plaza zaharra eraiki berria, 1950 inguruan.

Artean ezezagunak ziren Eibarren gaur egungo txirristak, toboganak. Gaur egun ezagutzen ditugun tramankuluak, lehenengo metalikoak (edo zurezkoak) zirenak eta gaur egun plastikozkoak, XX. mende erdia ondo igarota hasi ziren hedatzen gurean eta, batez ere, 1970ko hamarkadatik aurrera. Zanbuluak pixkat lehenxeago; ondoren parraparrak.

Trasto berri horiek Euskal Herrira heltzean txirrista izena hartu zuten lekurik gehienetan eta parrapar(ra) Eibarren. Ordura arte jolas bat (eta adizlaguna) zena, sustantibizatu egin zen parkeetako gailu hori izendatzeko; eta parrapar formarekin lexikalizatu zen, amaierako -a galduta. Ez dirudi zaila izango zenik aldaketa hori; izan ere, "jaitsi zaitte parraparrian" bi zentzutan ulertu daitekeelako: baja deslizándote eta baja por el tobogán.

Euskerazko berba zahar horrek, gainera, bizirik eutsi dio harrezkero Eibarren (zinbili-zanbuluak ez bezala). Forma eta adiera horrekin jaso da azken 20 urteotan gurean egindako azterlanetan: Deba Ibarretik euskararen herrira (Zuazo, 2002), Eibarko Hiztegi Etnografikoa (Basauri eta Sarasua, 2003) eta Eibarko hiztegi digitala.

Urkizuko parkea 1962an, berriztu berri. Seguru asko hauxe izango zen Eibarko lehenengo parkea. Zibili-zabuluak ikusten ditut, baina parraparrik ez. Gerora etorri ziren Arrateko biak eta Sakun gainekoa, gure haurtzaroan.

Parrapar(ra) jatorrizkotik parrapas berrira

Azken belaunaldietan aldaera bat ere izan du jatorrizko parraparrak; parrapas aldaera ere eman du, berba amaierako -r > -s txandakatzearekin. Parrapas aldaera hori gehienbat erdarazko hiztunen artean gertatu da, non parrapas forma ohikoa den Eibarko erdaldunen artean (eta parrapar, ostera, erabat arrotza); azken belaunaldietako euskaldunen artean ere entzuten da parrapasa, gure aitxitxa-amamen sasoian ez bezala.

Jatorrizko parrapar(ra) forma eta parrapas berriagoa aztertuta, esango nuke bilakaera hori nahiko berria dela eta errazago ulertu daitekeela erdaratik edo erdararen (erdaldunen) eraginez, gutxienez. Bakarren bat haserretu egiten zait hori diodanean (Eibartarrak zerrendako hari honetan, esate baterako), hau da, parrapar(ra) > parrapas bilakaera berria dela, bigarren mailakoa eta erdararen eraginez hobeto ulertu daitekeela, baina tira, uste dut nabarmena dela. Gutxienez berria dela; berria behar du eta, derrigor. Hori adierazten duten datuak, nire ustez:

• Forma biak jatorri berekoak dira eta parra-parra > parrapar > parrapas bilakaera gauzatu da. Hiztegi guztiak forma historiko bakarrera garamatzate (parra-parra). Jatorri onomatopeiko garbikoa eta ondo dokumentatua (goian aipatu ditut parra-parra / barra-barra / farra-farra formen hainbat erreferentzia). Parrapas ez da hiztegi zaharretan agertzen; Hiztegi Etnografikoan (2003) aldaera moduan jaso genuen.
• Parrapas aldaera "berria" da. Nik uste 1965-1970 ingurutik honakoa dela, baina tira, 10 urteko gora-behera egon daiteke. Horren alde dago Eibar inguruko nagusien artean ezezaguna zela (Eibar, Elgoibar, Bergara...) eta erreferentzia historiko guztietan parraparra bakarrik agertzen dela. Are gehiago, parrapas aldaera "tobogan" berrien agerpenarekin lotuko nuke, garai bateko lokatz gainean parra-parrean ibiltzetik metalezko parrapar trasto berriak ezagutzera igaro ginenera. Horrek nahiko zentzuzko ematen du, parrapar > parrapas bilakaera gertatu ahal izateko, derrigorrezkoa delako lehenengo parrapar sustantiboa sortuta egotea; toboganak existitzea, alegia.
• Parrapar > parrapas bilakaera errazago ulertu daiteke erdaratik (edo erdararen eraginaren ondorioz, behinipehin), euskaldun hutsen artean gertatutako fenomeno bat baino. Horren aldeko bi datu badaude (ez erabatekoak, egia da): 1) Eibarko erdaldunen artean forma bat eta bakarra erabiltzen da, parrapas (sekula ere ez parrapar); 2) berba amaierako -r > -s txandakatze hori zaila da euskaratik azaltzea  (ez dakit, hala ere, gaztelaniatik ere erraz ulertu daitekeen). Arraroa ere ez litzateke hau guztiau, besteak beste, erdaldunak zirelako Eibarko garai hartako eskolak eta kaleko giroa.