Garagoittiko Orakulua

Ume-umia nintzuan, baiña ondo gogoratzen juat Isasixan jeguan tramankulua; seguraski, ni entretenitzeko, ogi koskor batzuk emon eta ámamak maratilliari eragitten ipintzen nindualako.

Horregaittik, 1993an Valenciako Fira Alternatibuan bigarren eskuko bat ikusi nebanian, ez najuan zalantzarik egin: poltsara! Harrezkero, bizi izan naizen etxietan lagundu nok, eta gaur dok eguna korrientian erabiltzen dotela. Gure etxian ez dok ogi rallaurik erosi bihar izaten!

Oin dala aste batzuk instagramen esegi najuan argazki bat -betegarri modura-, eta arraixua! Zelako arrakastia gero! Jentiari asko kostau jakon zer dan asmatzia; dibertigarrixa izan zuan, eta hori dala eta, semiak lagunduta bideotxo bat egin juagu, hamen posteridaderako lagatzeko.

Ez nekixan, ostera, euskal produktua dala! Artikulua prestatzen nenguala egin juat billaketia, eta emoten dabenez, ELMA fabrikia Arrasaten sortu zuan. Historia luzia jaukak, baiña, eta enpresa askoren modura eskurik esku eta lekuz leku pasau jok urtietan zihar; hala, emoten dabenez, gaur egunian Bittorixan dago, eta ondiok elikagai manipulaziñoko tresnekin segitzen juek.

Erdittik aurrera ondo pasau juat, kontakizuna ondo harilkatuta dagolako. Fondua dok arazua, fondua: pertsonajiak oso topikuak dittuk, eta kontatzen daben historixian muiña, pastela. Oin dala 50 urteko pertsonia izan izan banintzok, tira: baiña nik zeozer gehixago eskatzen jetsat liburu bati.

Paperjale.eus-en lagatako iruzkiñak, atzetik aurrera:

• Halan be, kontakizunan billakaeria oso ondo kontrolauta jagok, interesa mantentzeko; irakortzeko gogua emoten jok, eta atsegiña dok hori. Baiña... mentalidade karka xamarra usaintzen dok aldia guztietatik: "fideltasun" kontzeptua flotian jabilk denpora guztian (aldeko eta kontrako jarkerekin, ados, baiña kontzeptua bera kuestionau barik); gaur egunian bolo-bolo dabillen "soilik bai da baietz" ideia, ez dok esistitzen hamen (emakume protagonistiak "ez" esanez "bai" esaten jok); eta homosexualtasuna modu guztiz erreprimiduan bizitzen juek bai protagonista guztiak, bai idazliak berak.
• Bueno, zorionez erdittik aurrera hobetu egin dok gauzia. Hiru pertsonaje nagusixak 1. pertsonan kontatzen juek bere zatixa, kontalari omniszientiakin txandaka; eta horregaittik, errejistro aldaketia eten bakua dok. Dana dala, ezin juat gaiñetik kendu telenobela txar baten gidoia irakortzian sentsaziñua. :-)
• Asko estimatzen juat liburi baten hetxuria. Esan gura dot: azala, enkuadernaziñua, orrialdien papela, eurak doblatzeko gidak... zentzu horretan, argitalpen hau apartekua dok, aspaldixan ikusi doten onena. Horregaittik egitten jestak grazixia, barruko testuan kalidade eskasak. Zelako truñua, momentuz! 😂

Gustau jatak liburua, nahiz eta erritmuakin arazotxuak euki dittudazen. "Amerikar ertaiñan" erretratu psikologiko bikaiñen artian, protagonista ezin sarkastikuaguan desbenturak, AEB Hegoaldeko itsasartien ekologia, eta foballa tartekatzen dittuk, eta halabeharrez (nobela oso luzia dok), gorabeherak egon bihar. Nabarmentzekuak, haundi-nahi-izan-eta-ezinda bizi dan amaren erretratua; eta helduaro bortitzetik aittitta-aro apalera pasatzen dan aittana.

Nahi dan beste konplikau leikian irakorketia. Nobela historikua izanda, oso ondo dokumentauta jagok, eta horrek esan gura jok bilbe nagusittik aparteko hainbat hari solte dagozela, nahi dabenari gehixago jakitzeko edo billatzeko aukeria emonda. Nik batzutan egin juat: izan be, gauza gitxi jakixat nik XVIII mende hasierako Erresuma Batuari buruz, eta gitxiago Jamaikan gaiñian. Oso interesgarrixa egin jatak azken zati hori. Hori guztia, inperio britainian barruko gorabeheren testuinguruan, Frantziakin izandako tirabirak, kolonietako arazo propixuak, piratak, jauregixen "B aldea"... Dana dok interesgarrixa, baiña esan leikek autoriak gusto berezixa erakusten detsala Eskoziako auzixari, eta diplomatikuen gaytasunari (sic). Liburu "sopiña" esango geunkek, baiña adarretan galdu barik be, errez eta gustora jarraittu leikiana.

Hamen iruzkin gehixago, paperjale.eus-en argitaratutakuak (atzetik aurrera):

• Ez nekixan 39 zigorkada emotian ohitturian azalpena. Arabia aldeko errelijiñuen kontuak! www.jewishduluth.org/rabbi/2016/9/19/forty-lashes

• Bestalde, nere gustoko gauzia lantzen jok idazliak: garai bateko bizimoduen rekreaziñua, kaso honetan XVIII mende hasierakua. Giro sozial ezbardiñetan gaiñera: Londresko kale pobre bat - Flandriako burrukazelaixak - Eguzki Erregian kortia (eta Stuart erbesteratuena).

• Etxatak gustatzen kapituluen luzeria hain irregularra izatia. Irakorketia zailtzen jok!

• Ez nauk aberatsen jauregixak miresteko zalia, baiña kontakizunian dauken papelangaittik eta erretratu dekadentiangaittik, Saint Germain en Laye eta Marly begiratu dittudaz. fr.m.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Saint-Germain-en-Laye fr.m.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2teau_de_Marly

• Eta segi begira: - Rhineko Rupert.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Prince_Rupert_of_the_Rhine - Oliver Cromwell eu.m.wikipedia.org/wiki/Oliver_Cromwell

• Xelebria, pertsonajietako bat Daniel Defoe izatia. Begiratu biharko juat, ea egiantzekua dan ala dana asmautakua.

• Begiratu bihar izan juat: ezkontza morganatiko (AKA txorradatiko) eu.m.wikipedia.org/wiki/Ezkontza_morganatiko

• Bueno, laster hasi bihar izan gaittuk kontsultekin. Liburu hau ondo ulertzeko, XVIII mende hasierako kontuok begiratu biharra jagok: en.m.wikipedia.org/wiki/Jacobite_rising_of_1715

Idazle "jaso" batek egin leikien ariketa interesgarrixenetako bat, pertsona kamuts baten azalian sartzia dok. Gristasuna ez dok intelektualki mailla bajua daken pertsonen ezaugarrixa (liburuan argi ikusten dok hori), eta kamustasun hori, elbarrittasun emozional hori, barruko hustasun hori islatzeko, hizkera sinple baiña eraginkorra erabiltzen jok idazliak. Lantzian behin happy endik bako kontakizunak irakortzia ondo dago; baiña, arraixua... hamen ez happy startik, mediumik ez endik etxagok! ;-) I Mundu Gerrako frenteko erretaguardiako herri bateko bizitzia kontatzen dok bertan, eta nahiz eta trukulentzia "fisikorik" ez egon, bertan kontatzen dirazen gauzak oso gogorrak dittuk, batez be kamustasun horren gradu gorena jaukan jentia dalako. Ondo idatzitta, kontakizun osuan interes gradua mantentzen dabena, baiña ez da irakorgairik onena triste hagonerako. ;-)

Hamen paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Arima grisen bizimodu grisa irakorritta, norberana koloretsuagua begittantzen dok jakiña. Baiña udazkeneko eurixetan, gristasuna muiñera be sartu lajeikek...

• Begiratu bihar izan juat: Berezinako desastria. fr.m.wikipedia.org/wiki/Bataille_de_la_B%C3%A9r%C3%A9zina

• Traza ona jaukak. Eta hasi gaittuk gauzak ikasten. Girotzeko, begiratu bihar izan jittuadaz: - Cronstadt txapela: fr.wiktionary.org/wiki/chapeau_Cronstadt - Sedango desastria. fr.wikipedia.org/wiki/Bataille_de_Sedan - Crécyko burrukia. fr.wikipedia.org/wiki/Bataille_de_Cr%C3%A9cy

1951ian ale hau inprimidu zanian aittak 22 urte jittuan; ondiok anai bixak Isasixan bizi zittuan, gurasuekin. Pentsatzekua dok amama Ines hil eta gero handik ekarrittako liburuen arteko bat izango dala, gaztetako beste abentura liburuekin batera. Izan be, horixe dok hau: abentura liburu eraginkor bat. Baiña ohiko duelo eta erromantziez gain, Aro Modernoko info historiko ugari be ba dakarren kalidadeko nobela historikua. Ez ei zuan autore honek egindako bakarra izan, beraz pentsau lajeijek haren beste nobelak irakortzia, modu entretenigarrixan ikasteko bide oso ona izango dala. Apuntauta!

Hona Paperjale.eus-en botatatako iruzkiñak, atzetik aurrera:

• Nobela motia eta idatzittako garaixa kontuan hartuta, normala dok be topikuak agertzia: noblien berezko noblezia (mito hori), etsai gogorra baiña zintzua, emakumian ohoria (eufemismo hori)... Halan be, folletiñetan eta pelikula txarretan karikatura hutsa dan hau, hamen pertsonajien karakterizaziño onakin batera jatork. Beste mailla baten.
• Asko gozatzen najabilk, ez najuan halakorik espero gurasueneko liburu zahar batengandik. Kalidadezko nobela historikua dok: bistan dok Shellabarger asko irakorrittakua zala, eta garai hartako gertakarixak eta bizimodua sakonki ezagutzen zittuala. Horrek guztiak, argumentu senduaz eta idazteko era erakargarrixaz lagunduta, emaitza oso ona lortzen jok.
• Hara nun, protagonistak ilustre batekin bazkaltzera doiazen: Rotterdamgo Erasmus in person! (hainbeste gazteren beken atzian dagon tipo hori, bai bai!). Nik institutuan bere izena eta ezer gitxi gehixago ikasi najuan, eta gaur dok eguna beti kontatzen doten anekdota eskatologikuaz gain, berari buruz ez dakittela beste ezer. Ez bere pentsamentuaz, ez bere liburuez... ea ba, liburu honek Erasmo pixkat gehixago ezagutzeko bidia emoten destan.
• Frantziako erregian korteko diru faltia (eta zorren pillaketa "alegria") be irudikatzen jok, kaballeria eta galanteria nobela arrosetatik aldenduta. Gero ta gustorago irakortzen najabilk.
• Harrittuta naukak: Ivanhoe estiloko karikatura bat espero najuan, 1940 hamarkadako pelikula superfizialen estiluan, baiña ondo girotutako nobela bat topau juat, historia liburuetako gertakari nagusixez gain, XVI. mendeko Europako jentian bizimodua irudikatzen dabena.

Fiña, atsegiña, pozgarrixa. Nahiz eta bestsellerren erara idatzitta egon (etxera etortzeko desiatzen, liburua irakortziarren!), nahiz eta AEBetako entretenimendu industrixan txertatuta egon (autoparodia pixkatekin, eta happy endetan jauzi barik), nahiz eta historixian ardatza emakumien arteko harremanak izan (ni be pixkat andratxua nok), originaltasun haundiko liburua begittandu jatak, eta esango najeukek kultura txinatarran eragiñez dala hori. Asko jaukagu deskubritzeko hor.

Paperjale.eus-en botatako iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• A, eta bigarren zatixian be bajagok guraso zaharren zaintza eta alzheimerrari buruzko zatitxorik, kasu honetan umoretsua eta hunkigarrixa (Hong Kongeko lady Ina).

• Buelta politta emon jok liburuak bigarren zatixian. Lehelengo parteko amama erretxiña horretatik, bere amesak eta arazuak dittuan gazte baten bizitza interesgarrixa ezagutzera pasau gaittuk. Ez jakixak nahitta ete dan, baiña hala bada oso errekurtso ona dok: lehelengo zatixan, "ixa berbetan ez dakixan" amama bat aurkezten jaku; bigarrenian, ostera, ondo baiño hobeto dakixan gazte bat agertzen dok... bere hizkuntzan noski. Beste kulturetatik datozen etorkiñen intelijentzia neurtzeko kontu haundixian euki biharko geunken gauzia.

• Batan eta bestian artian, jakiña, Txinako kultura eta arau sozialak bebai agertzen jakuz, gurien aldian hain diferentiak. Umore briztadaren bat be bajagok: kortesian izenian gonbidapenei hiru bidar ezetz esan bihar jakela diñuan arau hori (absurdo xamarra, eta hamen be neurri txikixaguan ikusi izan dotena), kalkulu-errore barregarri pare baterako atxakixia.

• Alde kulturalaz gain, ama ezkor eta larrixen erretratua ona dok - eta guraso zaharrak zaindu dittuan edozeiñek ondo ezagutzeko moduko egoera tragikomikuak deskribatzen jittuk.
• Amaren "stock"etik beste aletxo bat, seguraski Radio Euskadiko "Pompas de Papel" saiuan rekomendaziñoren baten ostian erosittakua, amak askotan egitten zeban legez. Ondo hasi dok: probisionalki, "mujeres al borde de un ataque de nervios" azpigeneruan sailkatuko najeukek, baiña txinatar kulturian aldaeriakin.

Euskal Herrixan neoestalinismua furixadan dagon honetan, kuriosua izan dok 70 hamarkada hasierako gerra hotzan giruan sartzia (hain luzia izan zan eze, fase asko izan ei jittuan). Oso gitxi jakixat horri buruz, baiña (hasieran uste nebanan kontra) idazliak ba jekixan zeozer bai. en.wikipedia.org/wiki/Helen_MacInnes Horretara, espia/diplomatiko/kazetari/politiko entsalada horretan esaten ez dirazen gauzak gehixago dittuk agerikuak baiño, eta horrek siñisgarrittasun haundixa emoten jetsak kontakizunari. Gaiñera, bigarren zatixian erritmo literarixua be pizten joiak (oso ondo graduauta jagok liburuan zihar), Italiatik Suitzara egindako igesaldixan kazarixak ehizara hurreratu ahala.

Paperjale.eus-en botatako beste iruzkintxo batzuk (atzetik aurrera):

• Eta bere garaiko beste topiko bat: Irina, protagonistetako bat. Emakume despoderatua. Bizitzan luma galdua legez mobitzen dana, beti iñoren menpe. Pasmatua. Bakarrik izkiña guztietan desmaiatzia falta jakok.

• Edozelan be, liburuan azken zatiko igesaldixa oso ondo kontauta jagok. Bide batez, Hegoaldeko Tirol ezagutzen (bihotzez austriarra, politikoki italiarra).

• Despiste jokuan, idazliak eta pertsonajiak dana dakixela baiña irakorliak ostirik bez, hori sentsaziñua emoten jok. Nahitta ala nahi barik? Agatha Christien beste ha irakortzian sentidu neban gauza bera dok, biharbada espien eta diplomatikuen nobelen konbentziño bat?
• Jode, gure etxian gerra hotzak asko molatzen juan, e? 🤣 Oinguan, "mundu librera" iges egin daben disidente txekiar baten ehizia. Kastrexanana baiño idazkera eskasagua jaukak (itzulpena ete?) eta tramia, ba tira, interesgarrixa dok baiña ez hainbeste. Momentuz, espia joko konbentzional xamarra, testosterona eta koñak usain askokin (Michael Caine setentero bat imajiñau, bere espia laguna seduzitzen).

Ezinbesteko liburua. Kortak "atzo goizera arte" gure arbasuen lur-antolakuntza tresnia izan dittuk, glamourrik haundirik bakuak egixa esan, eta igual horregaittik, ordenamentuak aldatziakin batera (XIX mendeko gerren osteko herri lur salmentak, batez be) atzian geldittu dirazenak beste barik. Horren adibiderik garbixena dok, korta gehixenen zatiketa eta ezabatze fisikuez gain, 150 urte eskasetan euren oroimena be galdu dala: kortetan euretan bizi izan dirazen familixa gehixenetan, egitturia hori zer izan zuan gitxik jakixek, eta gitxiagok (%1-2) bere erabilpenan detalliak. Eskerrak dokumentaziñuari, horko pleituetan agertzen dirazen mugak eta krokisak gitxi gora beherako egitturia jasotzeko balixo dabelako, eta horixe dok autoriak egin dabena (ez dittuk bakarrak; beste bizpahiru lan monografiko be argitaratu dittuk gaixari buruz). Orduan, Erromatar Inperioko amaieratik ixa gaur arte iraun daben egittura hau jasota gelditzeko bihar politta dok hau. Eta esandakua, gure mendiko ibilleretan begixak honi (be) zabalik mantentzeko info klabia emoten jok.

Hamen beste iruzkin batzuk, Paperjale.eus-en argitaratutakuak (atzetik aurrera):

• Sarrerako artikuluez gain, katalogua bera be irakortzen najabilk: une astunetan, irakorketa diagonala - eta detalle interesgarrixak agertzen dittuk handik eta hamendik. Esate baterako, Arrolako korta txikixak, tontorreko kastruan zati bat hartzen jok bere barruan. Bagauden denporako kortarixak gordeko ete juen memoriarik, 500 urte lehenago han bizi izandako jentiaz? Baietz pensau lajeikek.
• Eta, nahiz eta Urdaibaiko kortei buruzko liburua izan, Erdi Aro aurretiko muga-eza nagusitzen dok (urixen fundaziño aurretikua). Horretara, ledanien artian gure ondoko mendi ezagunak jagozak: Haziro (Airo), Leia, Otoio edo Oiz inguruak. Zonako parajietatik ibiltzia tokatzen jatanian, mapak beste era batera begiratuko jittuadaz, bai horixe.
• Beraz, XV-XVI gizaldixetako baby boomian (= Ameriketako urria), korten erabilpena asko aldatu zuan, lehengo abelzaintza tradizionaletik, nekazaritzara, eta bordak etxe bihurtuta. Gaur egungo alde zaharreko lonjak eta VTak gogoratu destaaz. 😉