Markos Zapiain

Beste aztergai askorekin bezala, maitasunari dagokionez ere, ganorazko zerbait esateko, Platonengandik abiatzea komeni da; oraingo honetan, egiari zor, bai abiatzea eta bai errematatzea.

Sinposioa-n dio maitasuna zerbaiten edo norbaiten desira dela beti: ez zarena duzu desira, ez daukazuna gura duzu, falta zaizuna. Bazenu, ez zenuke nahi behar izango. Gabezia da hortaz funtsean desira. Eta maitasuna, oroz gain, desira ei da.

Halatan, arazo eder bat sortu zaigu hemen: nondik nora maite ote dezakete elkar bikotekideek luzaro samar? Bikotekidea ez zaizu falta, alboan duzu egunero; ordea, maitasuna desira baldin bada, eta desira falta, orduan, definizioz, ezin duzu bizikide duzun bikotekidea zinez maitatu.

Egia da bikotea iraunaraztea arte zaila izaten dela, eta protagonistek hainbat trikimailu asmatzen ohi dituztela bikotekidearen falta sentitzeko eta bikotekideari beren falta sentiarazteko: etxe, herri, are kontinente desberdinetan bizitzea; noizbehinkako liskarra eta elkarrengandik urrutiratzea, harik eta elkarren hutsaldia sentitu eta berriro desirari bide eman arte, azkenik onezkoak egin ahal izateko, errekontziliazio-txortaldi deitu izan den horrekin ospatua, film kostunbrista askok erakusten dutenez…

Nolanahi ere, Louis Aragon poetak zioen ez dagoela amodio zoriontsurik, eta egia da desira funtsean falta baldin bada, zaila dela irudikatzea etxe berean luzaro amoroski biziko den bikotea.

Alta, Platonek iradokitzen duenez, maitasuna bere konplexutasunean ulertzeko, kontuan hartu behar da desirak, gabeziaz gain, gabeziaren kontrako ezaugarriak ere barnebiltzen dituela, alegia, emankortasun gutxi-asko desinteresatua eta oparotasun eskuzabala. Amodioa, eskasia ez ezik, opari litzateke halaber, poz-iturri, lorategi eder.

Desiraren bigarren bereizgarri hori ere aintzat hartuz gero, ulergarriago egiten da zenbait bikoteren iraupen luze zoriontsu samarra, elkarrekin bizi arren.  

El Español-en zuzendari Pedro J. Ramirezek gaur argitaratua: 

"El tiempo nos dirá si [Putin] morirá en la cama odiado y temido por los suyos como Stalin, si será ejecutado brutalmente como Mussolini, asesinado como un perro como Gadafi o ahorcado legalmente como Sadam; si se suicidará en un búnker como Hitler o en su celda tras haber pasado por el banquillo como Milosevic." 

Garai batean, paragrafo horren antzekoetan, historialari objektiboek erabakitako inertziak beste diktadore baten izena ere bazekarren. Eragin handia duten kazetari batzuek (begira bestela nola sortu, ezarri eta desagerrarazi dituzten -haiei desobeditzeagatik- Albert Rivera eta Ciudadanos) ez dute aski 78ko erregimena zuritzen ahalegintzea. Eta alde handiz da El Español Espainian gehien saltzen den egunkaria.

Eskerrak Espainiako politikan azken hamarraldietako boladarik zoragarriena bizi dugun: datozen urteetako norabidea Puigdemont pailazoak du bere esku, Puigdemont txoroak, Puigdemont traidore zikinak, Puigdemont koldar barregarriak, beti maletategian erdi ezkutaturik...

Ez ahal die oraingo honetan euskaldunen aholku eta presioei jaramonik egingo.  

Bestalde, "pailazo” iraintzat dutenek deitu diote noski etengabe “pailazo”.

Ez ote da harrigarria “pailazo” hitzaren konnotazio txar hori, Zelenskiren nabarmentzeak berriro harrotua, Joseba Tobar-Arbuluren testuetan, besteak beste?

Ez gara gutxi uste dugunok pailazo izatea dela giza bilakaeraren gailurretako bat. Jaime Otamendi ere bat dator. Sokrates, Diogenes, Pirron, Leibniz, Schopenhauer, Nietzsche, Wittgenstein… ken iezaiezu pailazo-ukitua eta deus gutxi geldituko zaizu esku artean.

Egia baldin bada ere Martutene-k erakusten duela ondo gauzatutako transmisioak traumatik eratorritako zaborra garbitzen lagun lezakeela, hala ere gogorregia da  gehienetan trauma, eta transmisioak ezingo du arindu, ezingo du eraman: traumak irabaziko du, alde ilunak. 

Edozelan ere, bai transmisioari eta bai traumari dagokienez, Martutene-ren amaiera irekia da. Alde batetik, traumak lohitutako betiko harreman ilunaren transmisioa, Loiuko aireportuko uhal garraiatzaileen betiereko itzulerak irudikatua, ziurtatua dago Abaituaren eta Pilarren bidez.

Bestetik, ordea, ez da ezinezkoa Julia, transmisioaren erregina, traumei neurria hartu eta Keparekin batera hegaldatzea, Lynn trauma-garbitzaile eta transmisore onberari esker (amerikarraren bultzadak bildu baititu azken batean Julia eta Kepa), Lynn bera, hori bai, elbarri datzan bitartean, putzuan baitu Saizarbitoriaren obran hegaldiak oinarri, edo, Octavio Pazen estiloan esateko, donostiarraren protagonistek, astronauta izatera heldu eta amodioaren ilargira doazelarik ere, meatzari jarraitu behar izaten baitute aldi berean.

Hannah Arendten antzeko ikuspuntua eta jarrera erakutsiko du Saizarbitoriak transmisioari dagokionez: badago gure tradizioan zer salbatua, altxor horren transmisioa krisian dago, eta transmisioaren alde ahalegindu beharko genuke, oztopoa eta nekea gorabehera.

Peruko amerindiarra den Luzi Argi deitzen dio bikotekideak, Juliaren lehengusuak. Peru jarriko diote semeari. Aita berriak Abaituari diotso Peru “un vasco de verdad” izango dela. Abaituak apur bat zehazteko eskatu dio. Gizonaren erantzunaren arabera, euskaldun izatea ezinbesteko baldintza da. Baina gainera bada “zerbait gehiago definitzen ez dakiena. Izateko modu bat, estilo bat beharbada, eta irauteko desira. Euskaldun bezala izaten jarraitzeko enpeinua, hori nahi du Peruk hereda dezan”. 

Ezin da aldarrikatu, beraz, euskaldun izatearen definizioa, hemen, tautologia hutsa denik, euskaraz diharduena eta kito, zeren irauteko nahia eta transmisioari eusteko borondatea ere eransten baitzaio. Eta hori ez zaio bururatzen iraute eta transmisio horien hainbat eta hainbat alde mehatxupean sentitzen ez dituenari. Ia erabat desagerrarazia zuen Sagastizabal baserria inguruko autopista, fabrika eta abiadura handiko trenen sareak, baina Luz-Argik eta Juliaren lehengusuak Sagastizabal berreskuratu, apalki berpiztu eta merezi duena transmititzeari ekingo diote, zailtasunak zailtasun.

Euskaldun edo katalan batek irabaziz gero Tourreko etapa, artikuluko esaldi bakoitzean, jarraian badatoz ere berdin, aipatu “español” gutxienez behin, gutxienez baino ez. Eragingarriki lagunduko diegu horrela periferiako gizajo horiei beren nazionalismo identitarioa gainditzen. Pedagogia burutsu eta sotila eta pazientzia, gaur egun ez dago besterik. Berandu baino lehen sendatuko ditugu. Gora Santiago Matamoros! 

El País: "Izagirre se ha convertido en el segundo español en ganar una etapa en esta edición del Tour, después de que Pello Bilbao se impusiera en la décima jornada y acabara con una racha de cinco años sin victorias españolas en la ronda francesa. Jonas Vingegaard y el grupo del maillot amarillo cruzaron la línea de meta 4 minutos por detrás del corredor español."

El Mundo: "Jon Izagirre rubrica la segunda victoria española en el Tour. El español de Cofidis culmina la escapada en la duodécima etapa de la ronda francesa. Renacimiento del ciclismo español en el Tour 2023."

El País eta El Mundoren pareko, Le Figaro. El Español ere, aski barregarria. Zer espero zenuen ba, izen horrekin.

Marca, ABC, La Razón, are Indaren OK Diario, neurritsu eta diskretuagoak. Oraindik neutroagoak, Le Monde eta Libération.

Deigarria da, Frantziako egunkari jeneralistek Espainiakoek baino garrantzi gutxiago ematen diote Tourrari, eta ez bakarrik euskaldunak irabazten duelarik.

Zeren eta, bien bitartean, Martinek jakin baitu, kasualitatez, zein izan den bere amesgaizto errepikariaren, bizitzaren eta obraren oinarrian egon den gertaera traumatikoa. Psikoanalisiaren ildotik espero zitekeen, halaxe espero zuen Juliak bederen, sekretu hori desestalirikoan Martinen neurosia sendatuko zela. Ez haatik. Amesgaizto errepikari berri bat pairatzen hasiko da, hizkuntzari eta literaturari lotua. Amesgaizto berriak bultzatuta idazteari lagako diola jakinarazi, bere obra osoa erre eta, eskuzabalki, Lynn zaintzeari emango zaio; Abaituaren bisitak kontrolatuz hala ere, ez hain eskuzabalki.

Edozein gisaz, Martinek, idazteari utziko diola aldarrikatu arren, eta bere obraren erreketa teatral samarra gorabehera, Saizarbitoriak Martutene-n kontatutako gertaerak amaitu ostean idazteari berrekingo dio, eta Lili eta biok izango da berpizte horren lehenbiziko fruitua, traumaren eta transmisioaren arteko harremanari buruzko beste monumentu bat, hain zuzen.

Zehazki, traumaren eta transmisio literarioaren arteko lotura argitu eta konplikatuko digu Lili eta biok eleberriak, Saizarbitoriaren obra osoari eragiten dion arazoa. Martutene-n Martinek dio ez zaiola interesatzen traumari lotutako literatura baino. Aitzitik, Saizarbitoriak elkarrizketetan esan izan du barnetegi erlijiosoko egonaldi ankerrari buruz ez duela idatzi traumatikoegia izan zitzaiolako. 

Lili eta biok-en berriro egingo dio aurre auziari, eta esango du barnetegiko bere traumez ez duela idatzi dagoeneko primeran jorratu delako gaia hainbat eleberri zein filmetan. Berarentzat edo hurbilekoentzat izan litezkeela esperientzia pertsonal haiek jakingarri eta hunkigarriak, baina irakurleari ez lioketela ganorazko ekarpenik egingo, ederki txertatuta baitaude antzeko pasadizoak oroimen sentimental kolektiboan. Eta Saizarbitoriari, idazteko orduan, barrua hustea edo mendeku gosea ez zaizkio aski motibagarri.

(Bide batez esanda, ez dira soilik traumaren transmisio literarioari loturikoak Hamaika pauso-ren eta Bihotz bi-ren arteko harremana eta Martutene-ren eta Lili eta biok-en artekoa pareko egiten dituzten arrazoiak.)

Abaituaren erlazioa transmisioarekin ez da mugatzen seme Loiolarekin duen harreman zailera. Garrantzitsua da halaber Sagastizabal iraunarazteko erakusten duen ausardia, bestelako ñabardura eta lorpenak erakusten baititu. 

Saizarbitoriaren literaturaren ezaugarri sakonetako bat dugu hemen. Ez da bakarrik Saizarbitoriaren eleberrietan ageri, baina nekez aurki daiteke, oraingoz behintzat, goi-mailako literaturatik at. 

Erabaki zentzuzkoak ez ditugu hartzen lasai eseri, gure buruari galdetu, hausnartu eta erantzuna garbi zehaztu ondoren. Ikusi nola deliberatzen den Abaitua amerindiar etorkinari baserrian erditzen laguntzera, nola hartzen ditugun erabaki itxuraz libre eta autonomoak: Lynnek proposatzen dio Peruko ohitura bati Sagastizabal baserrian eustea, Luz bertan erditzen lagunduz, horixe baita, amerindiar tradizio horren arabera, etxe berrian txertatzeko modua. Abaitua ilustratua ez dago ados eta haserre ihardetsiko dio (lehenbiziko haserrealdia Lynnekin).

Bestalde, Abaitua errudun eta nazkagarri sentitzen da aspalditik, Teresa Hoyosi, esplorazio ginekologiko batean, beharrik eta eskularrurik gabe, atzamar bi baginan sartu eta bertan eduki zituelako zenbait segundoz. Geroztik, ez du Hoyos ikusi. 

Lynnekin zapuztu ostean, ordea, Hoyos klinikan topatu, Sagastizabalen erditzearen aukeraren berri eman eta Hoyosek ere eskatuko dio Luzi baserrian erditzen laguntzeko. Lynnek eskatuz geroztik, orduak aurrera, bigunduz joan da pixkanaka Abaitua, malgutuz eta burubidez aldatuz, eta Hoyosek eskatutakoan amore emango du zeharo, orduan inplikatuko da buru-belarri hemengo aurrerapen ilustratuak agindutakoa, ospitalean erditzea, hautsiko duen jokabide batean, ondo badaki ere zigorra ekar diezaiokeela (eta ekarriko dio).

Abaituaren pozak goia joko du Antigonaren alde eta Kreonteren aurka egitean, aldi berean bere burua Argien fundamentalistatzat hartu eta aitaren legearen beharra onartzen duen arren, Saizarbitoriaren obran sarritan gertatzen baita protagonista bakar baten baitako ikuspuntu eta jarrera inkonpatibleak batera izatea egiazkoak bizitza errealean.

Ikusgarria da zelako talentuz darakutsan Saizarbitoriak kulpan dituela sustraiak Abaituari unerik zoriontsuena ekarriko dion erabaki lehen begiratuan askeak: Lynnek txantaje emozionalaren pilota bota dio, baina Abaituaren hisialdiarekin talka egin eta atzera egingo du pilotak; ezustean, ordea, Abaituaren erruaz inbestitua den Teresa Hoyosek pilota berriro jo eta Abaitua, azkenik, Sagastizabalerako bidean jarriko zaigu.

Kulpa dago arrazoiaren eta zorionaren oinarrian. Pozaldia pasako da, baina Abaituaren errua gelditu egingo da, aireportuko uhal garraiatzaileak biraka eta biraka daramala, inork hartzeke, erru hori garbitu zezakeen bakarra, Lynn, elbarri-aulkian baitatza, Martinek jagona.

Emakumeak ahalegintzen dira oroz gain familia barruko transmisioan, eta gizonek huts egiten dute. Luze aztertu nuen Juliaren kasua Saizarbitoria eta iragana liburuan, eta hemen Abaituarengan zentratuko naiz. 

Ginekologoak ez du bere burua maite, eta Loiola semeak bere antz handiegia du. Beren arteko harremana ez da argia, ez onuragarria. Abaituak ez du asmatuko Loiolari zintzo mintzatzen, aholkuak ematen edo oroitzapen atseginak eragiten. Gainera, traumak, Martinenean bezala, oinarri ustela ezarriko du aita-semeen arteko edozein transmisio posibleren azpian, eta transmisio egokiaren edozein itxaropen aldez aurretik eta behin betiko hondatuko. Horixe gertatuko da txitxarro odolduen pasadizoan. Burmuinetik guk aukeratutako oroitzapen mingarriak desagerrarazteko aukera gero eta hurbilago dugun honetan, Abaituak, bakar bat aukeratu behar izanez gero, ez luke zalantzarik, txitxarroen pasadizoa aukeratuko luke.

Txitxarroen jazoerak Abaituari eragin sentimendu izugarria areagotu egiten dio ohartzeak, gertatzen ari den orainaldian berean, etorkizun osoan pairatu beharko duela gomutan iltzaturik. Traumak maiz nahasten dizkie denboraren hiru hari horiek Saizarbitoriaren protagonistei, transmisio aproposaren aukera antzeko mataza ezin goibelagoetan itoz.

Txitxarro sarda odolduaren oroitzapen makurra transmititu egingo dio semeari, ziurki. Ez du erdietsiko semea besarkatu eta hitz egokiak esatea. Beldur dirudi, ez ote duen Loiolak bera epaituko berak bere aita bezain gogor. Semea Harvardera doanean ere, ez da gai behar bezalako despedida bat ahoskatzeko edo antolatzeko. Ezina darakutsa Abaituak semeaz denaz bezainbatean. Hala ere, bereizi beharra dago jokabidea eta ikuspuntua, eta Abaituarengan ez datoz bat, Sagastizabal baserrian kokatuko den transmisioaren jaian nabari.

Latinetik dator “transmisio”, “transmittere” hitzetik, “alde batetik bestera bidali” esan nahi du. “Trans” “alde batetik bestera” da, eta “mittere” “bidaltzea”. 

Martutene arte Saizarbitoriaren protagonista nagusiek ez dute seme-alabarik. Gisèlek abortua. Martutene-n bai, badituzte, eta transmisioaren kezka Abaitua ginekologoak eta Juliak darakutsaten arren batik bat, bi foku narratiboek, biak guraso, ez da gutxietsi behar Abaituaren emazte Pilarren ahalegina aitarengandik jasotako klinikari eutsi eta semeari transmititzeko, erosi nahi duten Poliklinikako buruei eta saldu nahi duten aitaren klinikakoei kontra eginik. 

Julia da transmisore nagusia Martutene-n, transmisio ororen erdigunean dago kokatua. Ez da soilik arduratzen iraganetik etorkizunerantz doan transmisio diakronikoaz. Sinkronikoa ere zaintzen du, bereziki hizkuntzen arteko transmisio horizontala, itzultzailea baita. Transmisioak sentibera jartzen du, transmisio egokiek poztu eta frakasatuek zapuztuko dute, batez ere iritzi etikoa egiatia ez den bidetik eramateko arriskua dakartelarik. Adibidez, biziki haserretuko du itzulpen-huts batek, Montauk eleberriaren gaztelaniazko bertsioan protagonista zeken darakutsana, benetan ez dena.

Aitzitik, Martin, traumaren erregea, transmisioaren zulo beltza da, batetik besterako edozein joan-etorri eragotziko duena, edo, gehienez ere, Juliaren ikuspuntutik bederen, miseria transmititzera mugatuko dena. Martinen jarrera iraganetik datorkigunari dagokionez ñabardurarik gabeko arbuioa da: gurasoek gezurra esan ziguten, txistua eta euskal dantza barregarriak dira, abertzaletasuna berriz sentimentalkeria kriminala. Zigor semeordeak gordinegi islatzen dio aita biologiko etakide konbentzitua, eta Martinek ezin du eraman. Euskal iragan osoak eman du ETA, ongi damutu zaio Martini ETAren inguruan ibili izana eta konstelazio hori guztia okaztagarri zaio. Otzetak ordezkatzen du konstelazio hori, eta kontuan hartzekoa da aurrekari iluneko estanpa traumatikoaren neskamea Otzetakoa zela, eta Martinek izugarri maite zuela. Martinenean, traumak eragotziko du edozein transmisio zentzuzko. "Zauri" esan nahi du "trauma” hitz grekoak. Alemanez, bestalde, "Traum" ametsa da, eta maiz errepikatuko diren amesgaiztoetan agertuko zaio Martini estanpa traumatiko hura.

Wolffen prototipotik hurbilago dabilen arren maiteari on egin nahi dion maitasuna, pasioa ez ezik nolabaiteko adiskidetasuna ere erakusten duena, elkarrekin egoteak pozten dituen maitaleena, hala ere badira orobat elkarren hurbiltasuna pairagaitz zaien maitale neurotikoak: zenbait harremanetan maitaleak ez du maitearenganako inongo laguntasunik, borondate onik edo onginahirik erakusten ez sentitzen; aitzitik, agresibitatea eta bortizkeria da sentitzen duena; eta pozik ez maitea ikustean, baizik eta ezinegona, oinazea eta larridura.

Racineren “Fedra”n edo Nagisha Oshimaren “Zentzumenen inperioa”n bada pasioa, bada desira, baina ez dago laguntasunik, ez dago maiteari on egiteko nahirik, ezta maitearen agerpenak eragindako pozik ere. Huts eginiko maitasuna litzateke nolabaiteko adiskidetasunik gabekoa. Dena den, ez soilik Racinek eta Oshimak, irakurle eta ikusle gehienek ere maitasuntzat dituzte Fedra, Sada eta Kitxinerak.

Era berean, Shakespeare, Virginia Woolf, Proust, Saizarbitoria eta Francis Wolffek maitasuntzat dute maiteari kalte egin nahi dion jeloskorraren pasioa, besteak beste Otelorena. Otelok ikaragarri sufritzen du Desdemona ikusten duen aldiro. Desdemona akabatu eta bere buruaz beste egin baino lehen, zuhurtziarik gabe maite izan duela aitortuko du, larregi maite izan duela. Maitasuntzat du Otelok ere Desdemona hiltzera eraman duen sentimendua. Gaur egun giza talde eta hedabide askotan ari da zabaltzen halako bultzadei "maitasun" izena ukatzeko joera.

DESIRA AUZOAN

Wolffek amodioaren funtsezko osagaitzat badu ere desira, bada amodiozkoa ez den desira ere: sutsuki desira dezakezu ezezaguna, edo mespretxatzen duzun norbait. Biolazioak ere desiraren adierazpena dira, ia beti desira maskulinoarena, adierazpen kriminala, eta maitasunaren ukoa bera. 

Edozelan ere, Wolffek uste du desirarik gabekoa ere maitasuntzat har genezakeela. Ez beti eta ezinbestez, baina egia da maitaleak desira haragikoi fisiko sexuala sentitzen ohi duela eskuarki, maiteak piztua. Maitea ez baduzu desira, adiskidetasunaren antza hartzen du harremanak. (Dideroten emendioa: adiskidetasun maskulino zinez sakonetan beti dabil tartean potro pixka bat.)

Zahartzaroan, adibidez, ahulagoa izaten da desira, edo ahitu egin da. Kariñozkoa izaten da zenbait bikote zahar biltzen dituen afektua. Haragikeriari ekiteko nekatuegi daude. Laguntasuna da pasiotik gelditzen dena: bakoitzak bere baitatik bezainbat sentitzen eta pentsatzen du bestearenetik, sentitu, pentsatu eta bizi, desira sexuala emeki-emeki desagertzen den bitartean. Izpirituak bat bihurtu dira ia, gorputzek bi izateari uzten ez dioten arren.

PASIOA MENTS

Wolffen esanetan, “amodio” deitzen ahal zaio halaber desiraren eta adiskidantzaren fusioari, pasioa falta bada ere. “Nire lagun berezia da”, esaten da orduan. Gisako harremanetan, intimitate eta konplizitatea egon ohi da, adiskideen artean legez; baita sexu harremana ere, maitaleen artean nola. Aldiz, ez dago susmorik, obsesiorik, jabetzarik, esklusibotasunik. 68ko maiatzaz geroztik, gero eta maizago ikusten ditugu libertino konplizeak, txorta-lagunak, jende likidoarenjario libreko polimaitasuna… Horrelakoetan, gozamen sexuala errugabetu eta gainzama emozionaletik bereiztea lortzen da batzuetan. Gutxitan, nik dakidala. Eta ez da kontu hutsala: zeri edo nori eta noiz lotzen gatzaizkion maitasunaren bidez, erabakigarria izaten baita gure zorion eta zoritxarretan, maitasunak geure burua ahantzarazi eta maitearen esku uzten baitu gure baitan emozioak sortzeko, aldatzeko eta iluntzeko ahala.

IBIILBIDE UGARI

Wolffek azpimarratzen du ez dagoela maitasunaren esentzia aldagaitzik, maitasun mota guztiak mudatzen baitira etengabe, bidaiak izaten baitira, istorioak.

Istorio horietako bat, aski arrunta: desirarekin hasi (tximista), pasioarekin jarraitu (monomania) eta laguntasunarekin amaitzea (bikote instalatua). Aisa izan zaitezke beste edozein ibilbideren lekuko haatik, adibidez aurrekoaren kontrakoa: lagunartean piz daiteke amodioa, ondoren sexu harremanetara igaro, denboragarrenean jeloskor eta oinazetsu bilakatzeko.  

Ineskrutableak baitira Afroditaren bideak, tsunamien eztandak eta pandemien joan-etorriak bezain ulergaitzak.