Garagoittiko Orakulua

Liburu batzuk berezko artelanak dittuk. Iñoiz esku artean izan juat banako aleren bat, 1960-70 edo noaki ze hamarkadatan egindakua, ixa-ixa esku hutsez. Anaianian dagon baten modura, Joxean Artzena-edo: kartoi lodizko pajinak, bentanillak eta bestelako jolas kontzeptualez beteta, hilo balaz jositta. Etxian ondo gordetzeko liburuak, eskutan askotan erabiltzeko eta berrirakortzekuak.

Halako liburua dok hau. Artelan bat ez, 101 jaukazak barruan: bakotxakin, poliki eta ardau onan kopa batekin (ardaua gustatzen jakonak) pasau leiken denporia pasau lajeikek, bera ikusten, eta onduan dittuan burutaziño, azalpen, iruzkin eta info anplifikauakin gozatzen. Horregaittik, irakorketa dosifikaua egin juat: egunian letrakartel bat, gehixago ez. Eta, kasualidadiak zer dirazen, azkena barixakuan bertan amaittu najuan, justu Gernikako lehelengo erakusketan, Mursegok egindako lehelengo kontzertuan egunian. Maite Arroitajauregik kontzertu berezi bat prestau jok-eta, bertan horman esegitta ikusi ahal izan genduzen palindromuen letrekin. Zoragarrixa, aukeria badakazue ez galtzekua.

Irakorketian amaiera biribilla egin juat, beraz. Liburuak, bere horretan, asko bete nok: horregaittik Paperjalen 4/5eko izar bat ipiñi jetsat, nik normalian edonun ipintzen doten maximua. Baiña hortaz gain, Markos ezagutu genduanondako plus bat daukanez (aurreko iruzkin baten azaldu najuan hori), 5garrena be ipiñi jetsat.

Ederra izan zuan erregalo moduan jasotzia, dedikatoria eta guzti. Izan be, opari oso politta eta publiko guztiendakua dok! (nik ya enkargau jittuadaz ale batzuk).

Paperjale.eus-en botatako iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Eskeskeske... ixa orrialde bakotxak mereziko lajeukek iruzkiña, burutaziño bat, hausnarketia edo aipu kriptikuen deszifratze saiakera bat. Halan ezin dok, Sarrionandia! 😂
• Arraixua! Aipu erudito BAT harrapau juat!! 158 orrialdian, "Ero maite beti amorE" letrakartelan ondoko testuan. "Amodioa zoro da beti amoraduen artean..." aipua, Eibarko 1685eko bertso zaharretakua da. "Contu barri bat susedidu da..." hasten dana. Baiña idazle jostarixan kamuflauta emoten jok, "Adarrak emaiten dira Miraballesen" izenburuakin.
• 101 letrakartel, 102 historia. Ipoin liburuetan legez, ixa bakotxak mereziko lajeukek iruzkiña. Klabe askotan jotako "musikia" izanda, edozeiñek bere neurriko "kania" topatzen jok ateburuan. Esan gura juat: letrakartel askok, edo eurei laguntzen detsen testuak, barruko fibrekin resonatzen juek, eta begixak itxitta eta pentsamenduan lagatzen habe. Oso ederra dok.
• Asko gozatzen najabilk liburuan irakorketia. Palindromo ixa guztiak dittuk txapela kentzekuak (normala, onenen aukeraketia dok!), baiña batzuk... jenialak. Ilustraziño bakotxak be bere “zera” jaukak, eta testu aukeraketiak, gustora pentsatzen eta bigurguniak asmau nahixan irribarrez lagatzen gaittuk. Berbetan egon giñanian, Josebak pajinaren bat erakutsi jestan, adibide modura (Manu Sotarena, txarto gogoratzen ez badot: atentziñua deittu jestan bere gutxiespenan bidegabekerixia nabarmendu zebala, jeltzale izatiari egotzitta) eta azkenian galdetu najeutsan: “baiña hau zeiñek idatzi dau? Markosek, zeuk...?”. Orrialde horretakua aklarau jestan, baiña baitta be, irribarre bigurriz, liburua halako trikimailluz jositta dagola, apropos benetako eta asmautako aipuak ezin bereiztu ahal izateko (kontrastatze-lan monumentalakin ez bada). Horrenbestez, ixa eziñezkua dok Markosen eta Josebaren ekarpenak eta juan-etorriko hitz jolasak bereiztia: zihero txirikordatuta jagozak. Zelako ederra, eta gozagarrixa.
• Eta bueno: oin liburuan alde ludikua datork, "101 Letrakartel". Quino-n komikixak legez, dosis txikixetan hartzekua, bakotxan ostian bihar dan beste hausnartuta. Markosen "Ermuko Espirituan" zelebraziñua!
• Oin pentsatzen hasitta, Markos ni baiño urte bi gaztiagua izanda, seguru nagok Institutuan kointzididu genduala. Baiña batetik edadia, eta bestetik gaztelerazko lerrokuak euskerazkuekin asko nahastatzen ez giñala (“los kaixos” esaten gentsen), ba ez juat gogoratzen. Eta, Tonoren ikuspegi soziologiko kaletarran harittik, nere inguruko panorama linguistikuakin be pentsatzen hasi nok:
      • EGB osua gazteleraz egin najuan nik. Eta BUPera juanda be, segi: nere kurtsuan euskaldun nahikotxo jeguazen, igual %25a bai. Ni bertan nenguala, esperimentu bat hasi zuan: “euskera” ikasgaiko klasiak bikoiztu egin jittuezen. Bata normala zuan, erdeldunendako; eta bestia aurreratua, euskaldunondako. Euskaldunoi aukeria emoten jeskuen: normalera, edo aurreratura juatia. Gehixenok azken honetara apuntau giñan, nahiz eta batzuk normalera juatia aukeratu juen (gainditzeko errezagua zalako, noski).
      • Konturatuta najenguan, halan be, euskerazko lineako askok be ez zebela euskeraz egitten euren artian. Ulertzekua dok: kalian genkan girua total erdelduna izanda, errezena zuan hori, ez bazeguan bestelako motibaziño sendorik.
      • Nere kurtsoko euskaldunokin (eskolan zein institutuan), nik beti harremana erderaz egin izan najuan, harik eta 18 urte bete arte (1990). Hortik aurrera, kanpora ikastera juatiak, eta Eibarren bizi izan zuan euskal susperraldixakin (Eta Kitto elkarte/aldizkari sortu barrixan orbitan, batez be), kontzientzia pizkunde bat ekarri jestan, eta euskeraz gehixagotan eta jente gehixagokin egittera bultzatu ninduan. Institutoko kriptoeuskaldunotako batzukin barne, gaur arte.
• Bajakixat nere ikuspegixa ezin dala objetibua izan, Markos ezagutzen nebalako (oso gitxi! ikusten nabillenangaittik). Sarrerako testuak, baiña, barrua mobidu jestak, zelan gaiñera, Eibarko nere aldi aktibuenian sartu nabelako bete-betian. Aldi horretan, Ermua eta bere mobidillia erakargarri bihurtu jakun, eta beraz historixan aittatzen dirazen leku eta jente asko ezagutzen jittuadaz (Zuloa, Tono...  Santi Sarmiento bera!!). Ordurako Markos buruko arazuekin hasitta jeguan -nik ez najenkixan hori- eta nik bere bertsiño potolo eta geldua ezagutu najuan, baiña beti maitagarri. Jente askok maittatuko juan Markos kontizu: izan be, bere aurreko historia trukulentuari buruz nik ez najuan sekulan tautik entzun kalian, ez Eibarren eta ez Ermuan. Badakigu herri honetan txutxumutxuak eta jentia larrutzia zenbat gustatzen jakun, ezta? Ba txalo bero bat bere inguruko jente guztiari, halan jagotiangaittik. Hori be bihotz-berogarrixa dok. Egin kontu, Puto Amoak Matematiketan taldian izenan jatorrixa ointxe ikasi dotela! 😄
• Beste ohar bat: oso deigarrixa egin jatak Ermuko erdal giruan euskerian "berpizkundian" kontakizuna, Ego Ibarreko beste herrixen kasuan be (Eibar barne) hitzez hitz aplikau leikiana. Sekulan etxuat halan formulauta ikusi, Karibeko extraterrestre bat etorri bihar izan dok gure buruan gaiñeko ikuspegi hau  hartzeko. :-) Tono Fernandezen kontakizuna bereziki argigarrixa dok:
  "Gutako bakoitzak bazuen bere familia-kultura, eta penintsulako herri urrunetatik ekarritako argot eta lokalismoek arrakasta izaten zuten Ermuko kaleko gure Babel oilategian. Gaztelania diferenteak egiten ziren, nahaste aberatsean, Euskaldunak biztanleriaren ehuneko 15 edo 20 baino ez ziren izango; extremadurarrak, zamorarrak edo Burgosekoak bezainbeste gutxi gora-behera.
  (...)Gazteok oso inportanteak izan ziren herriko euskararentzat. Jatorri ermuarreko mutil eta neska zoragarriak zeuden herriko taldeetan, eta etxean euskaraz hitz egingo zuten, baina kalean gaztelaniaz. Haietako batzuk ikastera joan ziren gero, eta konturatu ziren euskera zekitela eta ez zutela erabiltzen. Arraroa zen, eta erabaki zuten kalean ere euskaraz egitea beraien artean eta besteekin, denok genuelako euskera herdoildu bat edo genekizkielako oinarrizko hitz batzuk, eta haiei esker hasi zen euskara berriro entzuten Ermuko kalean, euskaldun askok imitatu zietelako. Eta beste batzuk ikasten hasi ziren errazago hitz egin ahal izateko, eta asko joan ginen Euskaltegira, berba egin nahi genuelako, eta kalean entzun ere egin nahi genuelako.
  Eta meritu handikoa da Ermuko euskal unibertso horren eragina, berpiztu zutelako oso zimeldurik zegoena. Ermuko euskaldunak jende zoragarria dira, eta euskara oso ondo etorri zen beste udalerri batzuetako euskaldunekin lokarriak egiteko ere. Globalizazioa izan zen, ze garai hartan Ermua Riaño txiki bat zen Euskadiren barruan, eta kanporan aldiberean. Galiziako bosgarren probintzia zen, Euskadiko hiru hiriburuetatik distantzia berean, hiruretatik urrun. Globalizazioa izan zen, euskara berriz erein zuten euskaltzale haiei esker birsortu da euskara Ermuan orain 30 urtetik hona.
  Giro oneko istorioa izan da euskararena: balio handirik ez zuela zirudien hizkuntza, bokazio eta zaletasun bilakatu zen askorentzat, Markosentzat esate baterako. Euskara zabalkunde kulturaleko plataforma bihurtzeak identitatea eta argi handia eman zion hizkuntzari, eta apur bat noraezean zebilen jende askok aurkitu zuen hor elkartasuna, mundu atsegina zelako eta ez konpetitiboa. Horrela iruditzen zitzaidan behintzat niri".
• Zelako lurrikara emozionala, "Autore Erotua" atala irakorritta. Ez juat pentsau nahi bere lagun miñak sentiduko dabenakin... Baiña poza, poz haundixa bebai. Esan najetsan Josebari berari: zenbat poztuko litzaken Markos, bere biharrakin egin dozuena ikusitta.
• Bufa, zelako zirradia. Ezin lagata najabik, lehelengo zati biografikua. Nik Markos 2000 inguruan ezagutu najuan, eta ez najenkixan e-zer-txo-bez hamen kontatzen dirazen bere aurreko urtieri buruz. Zelako gustora emongo netsaken besarkada haundi eta ixil bat.
• Hau ete dok Sarrik Euskal Herrixan ondutako lehen idazlana? Markosengaittik poza, eta "zelebrazio" hitza dok behin eta barriro burura datortena, bere jenialtasuna deskubritziakin batera. Bizi zala ez genduan bihar zan beste estimatu, jenio askokin gertatzen dana. Irribarrez txipristintzen ginttuan. Baina hasieran esandakua: zirraragarrixa dok, baitta be, Joseba Sarrionandiak bere itzulera ostian eguneratzeko Markosen "gure mundua", Ego ibarrekua, erabilli izana.  "Ez dut liburu hau idatzi banekielako, baizik eta ez nekielako. 1980an joan nintzen hemengo egunerokotasunetik, 2021ean itzuli naiz, beraz ez nuen ia ezer ezagutzen Markosen garaiaz. Idatzi ahala ezagutu dut Markosen bizitza eta beste askorena. Zirraragarria egin zait, horiei ere garai interesanteak tokatu zaizkie (Slavoj Žižek filosofoak esaten zuen: "Baten bat benetan gorrotatzen baduzu, maradikazio moduan esaten da Txinan: "Garai interesanteak bizi ditzazula!", gerra eta arazo larrien sasoiak direlarik interesanteak"). Iruditzen zait Markosen eskizofrenian belaunaldi baten ibilbidea irudikatzen dela, baina hori irakurleak esango du (ea ispilutzat har dezakeen datorren "hizpilua")".

Liburuan planteamentua nahastoso xamarra dok. Igual itzulpenak be ez jok asko laguntzen? (gaztelerazko prosa dezimononiko korapillotsu hori literalki itzultzeko oso gatxa dok...). Halan be. Gaixa oso interesgarrixa egin jatak. Lehendik gitxi ezagutzen doten sasoia dok hori, XIX. hastapen-erdikaldekua ("liberal" berbiak askatasunzale eta eskubide zibillen aldekua esan gura zebanekua, gaurko esanahi bigurrixan aldian). Eta ondiok ezezagunago, orduko andren bizimodu ixa ikuseziña. Eta ez garrantzirik izan ez zebelako! Concepcion Arenal eta Juana de Vegaren biografixak ikustia besterik ez jagok. Galiziarrak gaiñera! (uste genduanian, Galizian betidanik danak kontserbadore izan dirazela). Ondiok eliza katolikuan estunetik askatu barik, geruago etorriko zuan hori. Eta ikuseziñen artian ikuseziñago, andren arteko maittasun kontuak. Literaturia, imajinatzen juat, kroniketan halakorik jaso be egingo ez zalako, gertatu gertatu arren. Azkenian ondo dagok liburua, beraz. Eta gehixago jakitteko gogoz lagatzen hau!

Paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Concepcion Arenal. Banajenkixan gure aurrekuendako emakume garrantzitsua izan zala: selluak, kale-izenak... baiña ez najenkixan zergaittik. Banajabik sumatzen... Halan be, etxuat nere ezjakinttasun hori konponduko (wiki billaketak eginda) harik eta liburua amaittu arte. Gitxi falta dok eta!
• Kartzelak historia ezkutu asko gordetzen jittuek. Normalian zentzu txarrian: gizartiak ahaztu nahi dittuanak, miseriaz eta bidegabekeriz gaiñezka. Baiña bestetik, oso literarixuak eta iraultzailliak be badittuk, eta AEBetako genero talegeruak dakan arrakastia ikusitta, bildur barik ustiatzeko morokuak. Edozein probintziatako edozein porlan-kaixoletan topau leikiaz halakuak, billatzen hasi ezkeriok.
• Erritmua hartzia liburu erdi kostau jatak: historia paraleloz osatutako lehelengo kapituluetan ez najuan ulertzen zertaz genbixan. Oin bajakixat: Coruñako Galera espetxia, bertan preso dagozen emakumien historixak, eta Concepcion Arenal bisitatzaillian eta harekin lotutako Magdalena elkarteko kidien biharra. Gartzela eredu mediebaletik modernora pasatzeko ahalegiña, gizartian aurrerabidia bultzatziakin batera. Egixa esan, epoka oso interesgarrixa dok, eta ez dotena ondo ezagutzen: banekixan XIX mendeko filantropo aberatsen motibo haundixenetako bat gillotineri bildurra izan zala, baiña ez bakarra. Bazan benetako kezka edo progresismo bat, eta horixe giruhori dok esandako historixan barruan erakusten dana.
• Miseriako historixak beti interesgarri: gure arbaso gehixenok bizi izandakuak, eta zorixonez gaindittutakuak (horregaittik bizi gaittuk gu). Idazkeria pixkat korapillotsua egitten jatak, seguraski gaztelerazko orijinaleko esaldi subordinau luziak itzulpenerako emondako arazuengaittik.

Horrek dakan alde onakin (espontaneidadia), eta txarrakin (erdipurdizkuak justifikatzeko atxekixia). Liburua gustau jatak, eta zati batzuk oso argigarrixak egin jataaz; gauzak beste ikuspegi batzutatik erakusten-eta. Halan be, idea-zaparradan gauza batzuk ondo lotu bakuak begittandu jataaz, King Kong teorixia bera adibidez (txarto ulertu ez badot, momorruan eta neska polittan arteko queertasuna). Zuek ze iritzi?

Hamen paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Amaierako kapitulua, agurra, epilogua, hau bai: manifestu itxurako testo laburra, eta sintetikua. Trintxerian alde berian gagozela baieztatzen destana.
• Pornuan eta King Kongen atalak nahastoso xamarrak egin jataaz, bestiak baiño kaotikuago, ahuak emon ahala idatzittakuak edo. Oso punkak, hori bai, baiña diskurtsuan kaltetan. Bigarrena, liburuari izena emoten detsana gaiñera, pixkat "pintzekin hartuta" moduan begittandu jatak, inkonsistente xamarra.
• Hau bai, bortxaketiakingo jarreria (kontsumatua, zein potentziala) bai begittantzen jatak oso iraultzaillia. Honengaittik bakarrik bada be, liburu hau edozein neska gazteri zein emakume helduri oparitzeko morokua begittantzen jatak.
• Argumentu zaparradan, oiñ arte irakorri dotena ezaguna eta arrazoizkua begittandu jatak: handik eta hamendik -liburu hau iruzkinduz, edo beste- sare sozialetan irakorri dittudazen gauzak. Bortxaketa-kulturan sartzia, ostera, argigarrixagua izan dok. Amorruz idatzitta -zelan ez-, oiñ arte konturatu izan ez naizen gauzak seiñalatzen jittuk. Esate baterako, 60 hamarkadatik frantziar gizonak gerretan ez parte hartu izana, eta bortxaketa "zibillen" gorakadia lotzia. Oso ondo ekarritta, eta terriblia aldi berian...
• Inguruan "hard" feministak eukitta, eta performance cortapichas harena entzunda, nik uste najuan hobe nebala leku batzutatik aparte ibiltzia, endreduetan ez sartziarren. Liburu hau be, etxakixat zergaitik, onda horretakua zala uste najuan (izenburua? idazlian aurpegi ez oso adeitsua?) eta beraz, neretako ez zalakuan, ez najeukan irakortzeko asmorik. Halan be, etxera ale bat allegau dok. Eta, ba, zelan ez pixkat kurioseau? Lehelengo pajinak ikusi, eta, tira, diskurtsua pixkat "sopiña", baiña irakortzeko morokua begittandu jatak. Liburuan jabiakin komentau, eta nere aurreiritzixa zuzena ez dala, eta liburuan gizonok ez garala etsai baieztatu jestak. A bai? Ba orduan irakorriko juat. Ea zer moduz...

Uste eze liburu honek, bere garaian, polemika haundixa ixotu zebala. Ezin juat iritzi sendorik emon: ni superbibentziako sukaldarixa baiño ez nok -basarrittarrak astero ekartzen deskuan jenerua gastatzera eginda-, eta sukaldari molekularren eta normalaguen arteko mokokadak, ba... ulertzeko gatxak egitten jatazak, eta etxatazak bereziki interesatzen gaiñera. Ikusten dotenez, ixa-ixa arkeologuen arteko besteko liskarrak jarabixek euren artian. ;-) Edozelan be. Gauza interesgarriren bat edo beste topau juat, baiña orokorrian liburua astuna egin jatak. Berez sinplia dan gauziari, irakorketa ixa metafisikua egin bihar hori, artifiziala eta faltsua egitten jatak; koktel egilliak bere artiari buruz, edo elektrizistia bere ofiziuari buruz, edo artista abanguardistiak bere zereri buruz, interpretaziño jasua eta poliedrikua egingo baleu legez. Etorri askoko jentia, burgesak epatatzeko trebia.

Paperjale.eus-en lagatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• "Humanamente lo natural es sinónimo de felicidad, por lo que se puede defender que vivir en paz con el entorno es un derecho". Bigarren kapitulua esaldi honekin irekitzen dok. Ahuak emon ahala, garunetik pasau barik botatako etorrixan oso adibide ona begittantzen jatak.
• Gauza interesgarrixak botatzen dittuan arren (horretxegaittik hartu juat), idazle honek oso ondo menperatzen jok betegarrixa sartzeko artia, kazetaritzan jardundakua dalako igual. Bere irakorle perfillak igual estimauko jok gauziori, baiña neretako, orrialde bakarrian esplikau zeikian gauza baterako kapitulo oso bat erabiltzia, minus bat dok.
• ADESeko bookcrossing kajan 1000 bidar esku artian ibillittakua, baiña sekulan etxuat hartu. #etxekoandros naizen neurrixan seguru gauza interesgarrixak ikasiko dittudazela, baiña batez be kuriosidadia jaukat, azken urtietako sukaldaritza mediatiko honetan, ze errekurtso erabilli leikiazen betiko gauzak, era diferentian esateko.

Gaixan interes minimo bat eskatzen jok (abentura nobelian billa datorrenari, etxakok gustauko), baiña behiñ harixan sartuta, oso egittura efektibua daukan liburua. Historia interesgarri bat, liburuan zihar interesez eruaten habena, eta tartian historia horrekin bat datozen aipuak, kontakizuna irudiz eta kolorez janzten dabenak. Bide batez, historixiakin integrauta bebai, gaixari buruz idatzi daben autorieri buruz ikasten juagu, jakinmiña ixotzen daben pilulekin. Oso liburu intelijentia!

Paperjale.eus-en lagatako iruzkiñak, atzetik aurrera:

• Bueno, ba korapillua nahikua egokiro askatu dok: - Matxirularixak, azken unian, benetako maittasunan tximistiak jota erredentziño XabierLetetiarMoment hori jaukak. Mmmm... bueno. Bizitzia barkatuko jetsagu Jaiori. 😜 - Laiak tesisa irakortzen daben pasartia, publiko ausente guztiakin, nahiz eta oso hollywoodianua izan (txalo sinkronizatuan hastia falta zuan), ondo jagok. - Amaierako autoestima ariketa Klimtiarra be, idem de lienzo.
• Eta halan be, uste juat laster sorpresa bat datorrela. Etxuat espektatibak altuegi ifiñi nahi, baiña... traza ona hartzen jetsat asuntuari. Bestalde, zelako penia liburua laster amaittuko dala, joder.
• Dana dala, gauza baten be huts egitten dabela begittantzen jatak: etxakixat nahitta ala deskuidoz, baiña gizonezko antagonistian pertsonajia karikatura bat dok. Esan gura dot: protagonistan eta bere lagunetan, emakumien izaerian eta maittatzeko formen espektro zabala ikusi geinke (artelanen eta idazlanen bidez anplifikatuta eta edertuta). Baiña gizonezkuan erretratua askoz be sinpliagua dok, arketipo bat: matxirulotasunan alderik makurrenen sintesisa, pertsona bakarrian. :-) Horretara, nekez sinistu lajeikek protagonistia -emakume burujabe, jantzi eta sendua- halako "pajaruakin" horrenbeste maitemindu izana. Liburuan oiñ arte kontatzen danak, behintzat, ez jok halako furixadarik justifikatzen!
• Zelako ondo idatzitta dagon liburua, oso gustora irakortzen najabilk. CarsonMcCullersak, AleksandraKollontaiak eta bestelako aipu feministak ugarixak dittuk -tesisan bueltan dabizen hiru emakumien eztabaidan testuinguruan- baiña ez dittuk astunak egitten, ondo ekarritta jagozak, eta lau-bost planotan egindako kontakizunan barruan (errekurtso ona, hori) liburuan erritmua ez juek eteten. Ikasi eta entretenidu!
• Elementuak mahai gaiñian jagozak: (ustez) maittasun erromantikuan tranpan bete-betian jauzi dan emakume ahaldundu bat - Eskrupulo gitxiko txortalari hotz bat - Maitemiñezko furixadia. Elementuokin, idazliak bere tesisa aurkezten jok. Horixe entzunda najeukan, eta gauza akademiko astuntxo bat espero najuan. Baiña ez: elementuok gitxigorabehera ezagutzen dittuan edozeiñek ulertzeko moduko era kaletarrian, eta aipu artistikuekin lagunduta (ez dok bape astuna edo pedantia), irakorketia bizi-bizi joiak. Liburuan egitturia, edo suspentsia, ondo pentsauta dagola jirudik.
• Gustatzen jatak ba, artelanei erreferentziak egiteko jolas hori. Liburuan irismen anplifikatua, kanpuan info gehixago billatzia.
• Ondiokan erderaz errezago irakortzen juat, euskeraz baiño; zentzu horretan, idazkera erreflexibo hau pixkat korapillotsua egitten jatak. Halan be, gaixan interesak aurrera tiratzen nok, eta uste juat arazo barik irakorriko dotela.

Matrallako irratixan ibilli nintzan aldixan, nere programan lelotzat hartu najuan “aktualidadiak piparrik be inporta etxakon irratsaiua” izatia. Denporatik kanpo, azken albistien diktaduratik libre, gauza denen gainetik, haizea bezala (Garagoittiko Orakulua ez nok ba?).

Bueno, hau zergaittik diñoten? Blogosferako beteranua, Jon Etxabe, hil zanetik hille batzuk pasau dirazen arren, berari buruz idaztera natorrelako.

Ha be, denporatik kanpo ibilli dok-eta, azkenaldixan: Leire Narbaizak emondako baliabidiez jabetuta, bere 90 urtian bizi izandako kontuak eta burutaziñuak argitaratzen. Ederra benetan.

Panegiriko-gorazarrerik etxagok hamen: horretako denporia pasau dok (hil da gero, salda bero) eta gaiñera, nik neuk, Jon ixa ez najuan ezagutu. Ezta familixan bittartezko harremanik ez najuan sekulan izan: bera zebixan entornuak (elizia, abertzaletasuna, komunismua, presuak) eta neuriak ez jeuken kontakto-puntu askorik izan, eta euretan, ez giñan sekula suertau. Baiña halan be...

Ni jaixo nintzanian, Jonek urte 2 jeroiazen preso. Orduko bizipen nahikotxo kontatzen jittuk blogian (thriller benetakua!). Nik 5 urte nittuala urten zuan kartzelatik: artian, Mekolako umiak "amistiara" jolasten genduan (auzuan mini manifak egitten), eta gero Untzagara jaisten giñuan gomazko pelotak jasotzera.

Jonek 56 urte izango jittuan Porrot fanzineko "Kalamuako Parlamentua" deskubridu nebanian. Artian nik 17 urte najittuan: hórrek artikuluotan izan najuan nik hittanuakin lehelengo kontaktua (zer dok hizkera arraro hau?). Zeozelan, euskaldun pasibo/regresibo izatetik aktibotasunera pasatzeko lehelengo akulua izan zuan neretako, Eibarren euskerian “loraldixa” hasi baiño lehenagoko sasoietan; izan be, gogoratu daigun Porrot %90an gazteleraz idatzittako aldizkarixa zala (orduko kaleko hizkuntza panoramian isla fidela) eta "Eta Kitto" aldizkarixa sortzeko ondiok urtetxuak falta zirala. Etxaben hau, Don Pedro Zelaian “Eibar” aldizkarixa... gure kalietan nagusi zan erderazko panoraman, euskerazko loretxo banakak ziran.

Ostera, nik lehelengo ordenadoria erosi nebanian, 23 urterekin, Jonek 54 urte jittuan. Markiñako kontsultarako erosi najuan, 1,2 Mbtako disko gogordun PC 486 koskorra. Lujo asiatikua! Hórrek urtietan komunismo/preso asuntuan burubelarri ibilliko zuan: baiña nik behintzat, Eibarko kaleko giruan nahikua murgilduta ibilli arren, ez najuan ezagutu. Ezta interneteko nere hastapenetan be; mundu analogikuan biziko zuan gizona, kontizu.

80 urtetik gora jittuan Jonek, "Eibartarrak" zerrendan sartu eta jardunian hasi zanian. Orduantxe enterau nintzuan bere bizitzian gorabeherekin, bestiak beste... Porroteko “Kalamuako Parlamentu” gogoangarrixan idazlia bera zala! Ha zelako zirradia! Horrekin bakarrik, nere maittasun baldintzagabea irabazi juan. Etxian zittuan idazki ugarixak argittara emon nahi eta blogintzan be ikasi juan, Leirek lagunduta; baitta, martxa hartutakuan, eibarrespazioko blogari aktibuenetakua bihurtu be! Bere blogeko artxibua, patxadaz irakortzeko morokua dok (eta etxuan material guztia argitaratu). Posta-zerrendan barriketan be ibiltzen zuan, baitta bestion blogetako artikuluak irakortzen eta erantzuten be. Makinatxo bat gauza ikasi neban bere jardunakin, eta Altzolako gauzak galdetuta!

86 urte bete arte, ez najuan Jon pertsonalki ezagutu. VIP bat izanda, nik amari kontauta najetsan "Eibartarrak" posta zerrendan barriketan ibiltzen giñala, baiña ez nebala bera ezagutzen. Eta baten, Amañako trenbide gaiñian txiri-txiri pasiuan goiazela, hara nun esaten destan amak, gizontxo bat seiñalauta: "Hori dozu Etxabe". Andriakin jeguan bera, eta kaso egittera hurreratu najakon. Bera asko poztu zan, eta ni gehixago.

Urtien talaixatik, Jon beti "gaztiok" jagoten ibilli izanan sentsaziñua jaukat. Bestiok idatzi dabena irakorritta begi bistakua dok hori; nik berakin izandako kontaktu apurrak be, bihotz berogarrixak dittuk eta ondo goguan izango juat beti.

Irudixak: Jon Zubiaur. In: ITURBE GABIKAGOJEASKOA, Ibon. ITURBE GABIKAGOJEASKOA, Aitor. 2018. Ez, ez dut nahi. Gabika abadia. Kurik 3:24-44. Lekeitioko Udala.

Autore honen lehelengo liburua dotela uste juat, nobelia barik bizipen pertsonalen kontakizuna, alabian gaixoaldixan idatzittakua. Idazlia pixkat ezagututa, pentsau lajeikek "Isabel Allende faktore" bat gehittu biharko detsagula bertan kontautakuari, hau da, realismo magikuan dosis politta. Baiña horri eta umoriari eskerrak, kontakizuna arindu egitten dok, pare bat une oso dramatiko -lagungarririk bape bihar ez dittuezenak- gosez irunsteko.

Paperjale.eus-en irakorri ahala botatako iruzkiñak (atzetik aurrera):

• Erbesteko urte (ez hain) interesgarriko bizipen pertsonalen ostian, zihero engantxau naben azken zatixa: alabiari agurra eta hiltzen laguntzia. Mundu mineralerako azken pausuak bizi izan dittuan edozeiñek ezagutzeko moduko egoerak, ezinbestian norbere esperientzia gogor baiña ederretara eruaten gaittuana. Amaiera pozgarrixakin, zeozelan esateko.
• Eta kolpian osteko gizarte terroristian deskribapena... buf. Oin arteko kontakizuna interesgarrixa izan dok, baiña honek... zirrada berezixa emoten jok. Nik neuk, Txileko diktadurako azken urtietan, ez najeukan ondiok kontzientzia politikorik. Gogoratzen dotena, anekdota hutsak dittuk: Stingen kantuak... Pinocheten irudi estrafalarixua... Gerora etorriko zittuan Victor Jaran musikia ezagutzia, bere historixia, "Yo pisaré las calles nuevamente", epaiketen lekukotasunak, lagun txiletarrak -argentinuen aldian hain diskretuak, hain apalak-, doluzko cuecak, "Todo Cambia"... Irakortzen nabillen honek hutsunez betetako puzzlia betetzen laguntzen jabilk.
• Karta luuuuze modura planteautako liburua dok, urjentziazko egunkarixa, familiako kontakizunakin txandakatuta. Deigarrixa egin jatak, zelan heltzen detsan idazliak Allendetarren euskaltasunan topikuari. Eta, bistan dok, osaba Salvadorren gauzak gero eta pixu gehixago hartzen juek, 1973ko iraillan 11ko kontakizun zirraragarrira allegau arte.

Gure urtietara hurreratu ahala, normala dan modura, historixak misterixo pixkat galtzen jok. Bestalde, dokumentuak be ugarixaguak dittuk, eta horretara, aukeraketan materixal asko kanpuan laga biharra jagok. Hori guztia igartzen dok bildumian hirugarrengo ale honetan (azkena ustez), baiña halan be ondo baiño hobeto betetzen jok bere helburua: idatzixak eta irudixak, argitaratutakuak baiña ez oso ezagunak, dibulgatzia. Beste liburuen modura, sarri kontsultauko dotena duda barik.

Hamen paperjale.eus-en botatako iruzkin batzuk, atzetik aurrera:

• "Don Pako" Okamikan ekarpen historiko-etnografikueri etxakok bihar dan besteko garrantzirik emon izan -frankistia izan zalako, seguraski-, baiña datozen urtietan hori aldatuko dala uste juat. "Pisto"k behintzat, ondo balioesten jittuk, eta azken txatal honetan neuri, pertsonalki, Lekitton eta Ondarrun antxobiari emoten jakon garrantzixa ulertzeko balixo izan jestak. Gaur egunian be festa haundixa egitten jakok, antxoba sasoia hastiari, eta ez najuan ulertzen zergaittik. Klaro: gaurko aittitta-amamen gaztaruan, arrantzaliendako negua gose eta diru falta sasoia zuan. Antxobia hastiakin batera etortzen zan dirua, eta dendetan lagatako zorrak kittatzia. 1960tik aurrera hori aldatu zuan (neguan Afrikan arrantzatzen hastiakin batera) baiña menderik mende pasautako gosia, ondiok goguan jagok!

• Idazliak dokumentuak antolatzeko erabilli daben irizpidia gustatzen jatak: fetxa bat erabiltzen dok "ainguratze-punto"rako, orden kronologikuan, nahiz eta gero, txatal bakotxian, historian aurrera-atzera egin. Horretara, kontakizuna txukun gelditzen dok, bestela dokumentu bilduma kaotiko izango litzakenari zentzua emonda. Neure idazlanetarako hartu biako juat ideia!

• Liburuan azken zatixan, metahistoria: historiazalieri buruzko aipuak, Lekeitioko Udal Artxibuak urtietan zihar izandako billakaerak (eta espoliuak) aitzera emoten, eta falta dirazen dokumentu garrantzitsuak seiñalatuz, egunen baten merkatu baltzian edo ganbara partikularren baten agertu ezkeriok (1516ko berunezko sellu horrena, pekatu mortala dok). Ondo eginda.

• Eta argazkixak, o, argazkixak. "Pistolas Productions"ek berezittasunik bajaukak alde grafikua dok: irudi onak, ezohikuak, eta kalidade on eta haundixian inprimiduta. Nere speleo begixak herri santu honen sustrato karstikuari beti detsan arretia, epoka ezbardiñetako irudi txorta ugarira joiak, eta zona bata edo bestian angulo askotako irudi bilduma ederra argitaratzen joiak, gizon honi esker. Partikularki interesgarrixak, gaurko Ikusgarri zinema inguruko dolinian egin izan dirazen interbentziño urbanistikuak, urterik urte.

• Hortaz gain, turismua bultzatzeko lehelengo kanpaña antolatuen kontua be kuriosua dok: Club de Pesca inguruko jauntxuak, Correo Español eta Jaurlaritza frankistian kontaktuak izan ziran detonantia. Ordura arte hau herri zoragarri eta jatorra zuan, faroleko bidian akanpada libriakin.

• Beste parte interesgarrixa: euskal baporrak (hasieran bajurakuak) Venezuelan eta Senegalen hasi ziranian (1955 ingurua). Betidanik entzun izan juat nik, han ibilli izan dirazela, baiña ez nekixan zelan HASI zan asunto guztia. Egurrezko intxaur-oskol baten Atlantikua zeharkatzia ez dok ez, ahuntzan gabardiko eztula!
• "Eraikuntzaren booma" txatala interesgarrixa eta ausarta. 1960. hamarkadan, esan leikek konplot bat egon zala kontratista, erosle, udal teknikari eta kristo guztian artian eraikuntziari azeleragaillua zapaltzeko. Arrantza sektorian diru asko, asko, asko sartzen zuan, eta hirigintza kontzeptua eta ingurumena etxakon iñori ardura. Sekulan ez dok gai hau aztertu, nik dakittela. Eta artikulu honetan aittatzen dirazen eragille asko bizirik jagozak ondiok...
• Hur-hurretik jarraitzen najabilk, Aitor Iturbek azken urtietan argitaratzen diharduzen materialak. Artxibo arakatzaille fiña, lehelengo "Kurik" aldizkarixan (4 liburuki), gero "Escolatik Eskolara" liburuan, eta oin "Kresaletik" bilduman, argitarabako informaziño, irudi eta argazki mordua jarri jittuk Lekittoko historixia maitte dogunon esku. Liburuki honetan (sailleko azkena, ustez), 1936tik honako kontuak biltzen jittuk. Ohiko moduan, lehelengo zaitixian saski naskixa eta errata zuzenketak jatozak, umorez eta ikerketa lanen zailtasunekin gogoratuz. Gero, Pistolasen postal bilduma partikularra, falta jakozen "kromuak" aitzera emonez. Gero, normala dan moduan, gerriari buruzko 17 artikulotako txorta bat, hainbat gai ikututa, irudiz eta kontakizunez ondo hornittuta; neretako interesantiena, errepresiñua (afectos/desafectos), ondiok guztiz garbittu ez dan alfonbra azpiko hautsa astintzeko gonbidapena, Lekitton eta herri askotan pendiente dagon memorixa biharra. Loibak ez dake zetan aittitta-amamak egindakua ordaindu bihar, baiña ez jagok zertan betirako ixilik gorde biharrik be.

Pertsona normal xamar baten autobiografia izanda, pertsona normal garanok errez identifikatzeko moduko gauza asko jittuk: lagunologia, inkoherentziak, arinkerixak, eta oro har gazte batek heldu ahala bizitzen dittuan etapa asko. Hori, eta pertsen izaeriari buruzko informaziñua (vs. arabiarrak) oso interesgarri egin jestek liburua. Entzunda najeukan, eta baieztatzen juat: ale bikaiña.

Hamen paperjale.eus-en botatako beste iruzkin batzuk (atzetik aurrera):

• Liburuan begirada garbixa eta zinismorik eza gustatzen jatak. Kontatzen dirazen gauza gogorrak kontuan hartuta, merittua dakan gauzia dok hori: kontakizunan mesedetan gaiñera.
• Irakortzeko atsegiña izatiaz gain, umetako gauzak ulertzen hasteko balixo jok. Protagonistian ume ikuspegittik, izperringi /telebistan ikusten najittuan arpegixak (sha, Jomeini...) historixan kokatzen najabilk. Iran Europako zibilizaziñuan oiñarrixetako bat dok (gu ondiok harrika genbixanian, harek zibilizaziñuak eta hirixak jittuezen) baiña hango mobidei buruz nekan informaziñua, Siniestron "Ayatola" kantuan maillakua zuan...

• Liburu honi buru ez najenkixan gauza haundirik, lagunen gomendixuak kenduta. Sorpresa atsegiña izan dok marrazkixetan zuri-baltzezko jolas illuna topatzia, "lerro argixian", Lusmore gogoangarrixan estiluan.

Liburu honek irakorketa bikotxa jaukak neretako.

Batetik, Julen/Izar neure loibia danez, bizitzan izandako elipsis haundi bat betetzera datorrelako. 7 urtez (2007-2014, ointxe kontsultau juat artxibua), “Joanesen” eta “Maitaneren” barri indirektua baiño ez najuan izan; nere oroimenetan ume txiki politt batzuk izatetik, nere alturako gazte izatera pasau zittuan, zuzenian, halako huts sentsaziño batekin. Nere buruan, gatxa egitten jataan orduko umiak eta oingo gaztiak pertsona berak zirala irudikatzia. Liburu honek, esango najeukek, identifikaziño hori egitten lagundu nabela. Alde honetatik:

• Biktimaz (ez biktimismoz) betetako liburua dok hau. Baiña modu errukitsuan tratauta jagozak. Positiboki, azken fiñian. Ez dok mendekua nagusitzen, eta azken zatixian harreman destruktibuak bide onera eruateko aukeria dagola ikusten da.

• Maiten gurasuak, beti hain atsegiñak egin jatazenak, barriro topatzia plazerra izan dok. Ez najenkixan Irungo amama Maiteri gurasuak euskeraz apropos erakutsi ez zetsenik, Francon denporan ha babesteko; Eibarko amama Adelan kaso berbera, orduan.

• Argi ikusten dok liburuan katarsi papela: zalantzak, ezinttasunak eta frustraziñuak agerixan lagatzia. Irakorketia perturbadoria dok zati batzutan; baiña azkenian, atsegiña dok noraezian dabillen pertsona bat norabidia zehazteko bidian doiala ikustia. Eta bere inguruan miñez bizi izandako harremanak sendatzen doiazela. Ondiok bidia amaittu barik jagok, jakiña. Beraz igual liburu honen beste kapitulo batzuk ikusiko jittuaguz etorkizunian. Onerako izan dadilla!

Bestetik, nere begi kritikua dago. Ez juat zorrotzegi jokatu nahi, pertsona batek hain liburu pertsonala idazteko eta argitaratzeko ausardixia bildu dabenian, begirune pixkat bat bihar jok, eta dana dalakua goxotasunez adieraztia. Baiña, era berian, nere antzerki garaittik jakixat, artista batek hazteko bihar daben ezinbesteko elementua dala kritika zorrotza. Alde horretatik:

• Hizkera hautua berezixa dok: gehixena euskeraz bada be (baiña ez batueraz; ezin juat gehixago zehaztu, handik aldeko euskalkixak ez jittuadaz ondo ezagutzen), euskañolezko dialogo asko jagozak. Uste juat hau errealidadera gehixago lotzeko izango dala. Igual baliabide ona dok familiakuoi begira, baiña esango najeukek ez dabela laguntzen publiko orokorrera aillegatzen.

• Hori kenduta, oro har testua txukun idatzitta jagok -harrittu nauk alde horretatik, onerako- eta irakortzeko atsegiña dok. Umetako flashbackak oingo historixiakin zatikatzian errekurtsua oso eraginkorra begittantzen jatak, nahiz eta azken zatixan (flashbackak orainaldira hurreratu ahala) bereizteko gatxaguak izan.

• Txatal laburrez gain, liburuan maketaziñua eta irudixak be -oso ederrak- irakorketia eroso egitten juek.

• Oskar aittan dialoguekin barre asko egin juat, gure hizkeria Julenen belarrixetan zelan aditzen dan erakusten dabelako! (baiña hurrengo ediziñorako, Eibarko azpieuskalkixa kontrolatzen daben zuzentzaille baten laguntzia eskatzia hobeto).

• Azkenik, liburua oso pertsonala dok (gurasuen banaketa traumatiko bat bizi izandako umia > bere burua aurkittu nahi eta ezinda dabillen gaztia) baiña, amama Isabelen familixako dokumentalakin gertatu jakun modura, oso unibertsala be badok, eta jente asko identifikau lajeikek bertan kontatzen dirazen gauzekin. Zentzu horretan, Julenendako terapeutikua izatiaz gain, antzeko egoeretan aurkitzen dirazen pertsonendako be oso erabilgarrixa izan lajeikek liburu hau.