Edukira salto egin | Salto egin nabigazioara

Tresna pertsonalak

Eibarko peoria, San Blasa baino hobia
Hemen zaude: Hasiera / Blogak / Ingelesen hilerria

Mosku eta Osaka

Luistxo Fernandez 2017/09/03 08:50
Aurreztutakoak aprobetxatu ditut bidaiatzeko. Japonian eta Errusian izan naiz, eta honenbeste kalifikatu naiz turista gisa turismoari buruzko mahai-inguruetan parte hartzeko (deitu konpromiso barik, tarifa egokiak). Horrez gain, apunte labur batzuk utzi nahi ditut ezagututako bi hiriri buruz: Osaka eta Mosku.
Mosku eta Osaka

Osaka Station City, 3d ikuskatzea Googlen

Mosku

Errusian 1917ko iraultzaren mendeurrenarekin topo egitea espero nuen. Baina ez dago haren aztarnarik. Ez dira ari ezer ospatzen. Paso egiten ari dira.

Krabelin anonimoak topatu nituen plaza batean, Armada Gorriaren eskultura baten oinetan. Iraultzaren mendeurrenaren oroigarri ote? Ez. Eta ez da garai sobietarra tabu delako, ez.



Lenin, izenak, monumentuak ez dituzte ezkutatu. Harrotasun historikoa, bereziki militar eta kosmonautikoa, agerikoa da, baina oroitzen eta ospatzen dena, nire aburuz, Estatua eta Autoritatea dira. Horietxek dira Putinen kutunak, eta ez iraultza, bistan denez. Herriaren matxinada ez ospatzekoa, ezta aldaketa erradikalak: aginte indartsu eta egonkorra da Errusiako estatuak nahiago duena.



Era horretan, 2017ko Mosku garesti eta biznes-zale horretan bateragarriak dira nostalgia sobietarra, tsarismoaren ikonografia (buru biko arranoak dira estatuaren ikur), parafernalia elizkoia, eta oro har macho-man jarrera ideologiko eta estetiko bat, strip-club-en ateetako Mercedes ugariek baieztatzen dutena...

Neuri, osagai horien artean, nostalgia sobietarrarena interesatu zait gehien.

Osaka

Tokyo metropolis ikaragarri bat da, 38 milioi lagun area metropolitanoan, baina Osaka ez da txikia ere: 17 milioi pertsona (Moskun 14 milioi bizi dira).

Tokyo bezalako megalopolis bat, baina zaratatsuagoa, kaotikoagoa da Osaka. Lurrazpi, lur-azal eta plataformetako "nibeletan" antolatua dago, eta alde horretatik gogoratu zidan Putzu-Hiria, Moebius eta Jodorowskyk L'Incal-erako irudikatu zutena.



Tren-geltoki nagusiaren inguruko eraikin komertzialen eskala apabullantea zaila da ulertzen, inurri bat zara 17 milioi inurriren artean. Station City esaten zaio inguru horri. Jarriko bazenu bertan Iberdrola dorrea goizetik arratsaldera, inork ere ez lioke erreparatuko gehikuntzari.

Ea Google Earth-eko irudi honek ikusarazten dizuen... Adibidez, ikusten den noria hori zentro komertzial batean dago, baina bere oinarria 8. pisuan edo horrela egongo da, hortik gora doa (!)

Bestalde, Tokyoren bertsio ganberroagoa bat da Osaka. Fama bullazalea du, ingelesez jende gutxiagok daki, azento propio bat dauka, turista mendebaldetar gutxiago ikusiko duzu, eta erdialdean harritu gintuen gaueko giroak: gizon trajedun nagusiak neska escort gazteekin (bat edo bi) jatetxe eta discoetara sartzen, kanpoaldean txofer uniformedunak Toyota vintage-ekin geratzen diren bitartean... Halako kaleak Tokyon ere ba omen daude, baina ez genituen aurkitu. Nolanahi ere, giro horretan ere, irten eta kalean lasai ibiltzea ez da zaila, eta prezio onean ondo jan daiteke mila lekutan.

 

Emakumezkoen ikus-ezintasuna ausaz aukeratutako 50 filmetan

Luistxo Fernandez 2017/06/23 16:44
Filmak gehitzen jardun azpitituluak.com-era eta, bueno, irudi batekin hornitu beharko dut... Pentsatu barik sei kartel hartu, eta seietan, gizonezkoak protagonista. Emakumezkoen ikus-ezintasunarena ez da mitoa.

Denbora libreko nire hobby nagusia Azpitituluak.com hornitzen jardutea da. Tarteka nik azpidazten ditut gauzak, baina azken aldi honetan Jaurlaritzaren bidez euskaratu ziren hainbat filmen azpidatziak ber-sinkronizatzen eta dokumentatzen jarduten dut.
 
Multzoka prestatzen ditut Jaurlaritzak subentzionatzen dituenak, eta igotzen ditut Azpitituluak.com-era. Halako azken sorta, 50 filmekoa, duela egun batzuk kargatu nuen, albistetxo honekin. Eta ilustratzeko, sorta horretako 6 filmen irudia atera nuen.
 

Asko pentsatu gabe atera nuen pantaila-irudia... Eta gero konturatu naiz. Denak gizonezkoak dira. Amatxo/Mommy izeneko pelikulan ere mutil bat ageri da!

Baina errepasatu film guztien irudiak eta, nire pantaila-irudia baino hoberik egiterik ba ote dago? 50 film hartu, gutxi gora-behera ausaz, azken bi urteetako produkzio komertzialetik, eta ematen duten irudia guztiz guztiz maskulinoa da. (irudi honetan, gainbegirada bat, sorta horretako poster gehienena)
 
Emakumeak agertzen direnetan, gizonezkoaren ondoan da gehienetan. Hor dugu Diane Keaton, nolabait kondenatua aktore zaharren "neskalagun" aldakor izatera, kasu honetan Michael Douglas-ekin...

Eta emakumezkoak bakarrik agertzen direnean, ba... Maitagarriak, mojen istorio bat (bere meritua izan dezakeena, baina ez dakit), eta Amelia Barquinek bere estereotipo jasangaitzengatik salatu zuen How to be Single.
 

Azkenean... ba nolabait salbatzen dira bi irudi hauek, akaso. Emakumezko polizien istorio bat, eta harreman poliandriko baten ingurukoa izan daitekeen (ez dut ikusi) Effie Gray delakoa.

Ez dakit lagin grafiko hau ezeren adierazgarri den, baina susmoa dut baietz. Emakumezko zuzendarien falta, rol femenino ganorazkoen eskasia... Zinezalea naiz, eta uste dut horri ere arreta gehiago jarri behar diodala. Akaso zaila dela Jaurlaritzaren multzotik ekartzen ditudan filmekin hori egitea, baina nik euskaratu beharrekoetan... tira, betaurreko moreak ere jartzea komeni daitekeela. "Kostatu zaizu konturatzea", esaten badit inork, onartuko dut kritika.

Alien sagaren gainbehera biologikoa (spoilerrak tutiplé)

Luistxo Fernandez 2017/06/04 13:59
Alien film sortako aro berrian, Ridley Scott-en eskutik dagoeneko bi *prequel* egin direnean, esan daiteke argi samar: grazia galdu du honek, hau ez da espero genuena. (adi, spoilerrak)
Alien sagaren gainbehera biologikoa (spoilerrak tutiplé)

Frisfrus beltz honek edozer azaltzeko balio duelakoan...


Arrazoi zinematiko edo abarrak alde batera utzita, gauza bategatik bakarrik deskalifikatuko ditu Prometheus eta Covenant: motibo biologikoengatik. Alienak sortzeko metodo biologikoan gertaturiko tranpa estupido eta negargarriagatik.

Alien originalean ezagutu genuen munstroaren bizitza zikloaren oinarrizkoa: arrautza handi batzuk lotan egon daitezke urteetan, baina biziduna igartzen badute gertu, ireki egiten dira haren lau ezpain gainaldean, bizidunak aurpegia gerturatzen badu... arrautzatik salto egiten dio esku-olagarro moduko batek, zeinak ahotik eta lepotik estutzen duen.



Esku-olagarroak ez du bere harrapakina hiltzen, aldiz, bizirik mantentzen du, eta ordu batzuen buruan, askatu ere egiten du, ustez osasuntsu.

Baina biktimaren barruan hazia geratu da, ordu batzuen buruan, garapen hiperazkarrarekin, bularretik kanpora irtengo da munstro txiki eta zurixka. Txikia... denbora gutxirako, ze laster bilakatuko da gauza handi eta beltz batean.

20. mendeko lau Alien filmetan koherentea izan zen bizitza-ziklo hau, bigarren filmean (Aliens) jakin genuen berrikuntza inportante batekin: nondik sortzen dira arrautzak? Erregina erraldoi batetik. Hortaz, arrautzetatik sortzen diren alienen artean, tarteka bat eme edo erregina izango da, gutxiengo bat. Bigarren filmeko berritasun hau koherentea zen 1.ak utzitako inkognitarekin, eta berdin jarraitu zuen hurrengoetan, Aliens 3 eta Alien Resurrection filmetan.

Guztietan, bizitza ziklo konplexu hau. Eta inguruko tramak ere horretara egokitzen dira. Alien Resurrection-en, adibidez, erregina bat klonatzeko ahaleginen ostean, arrautzak lorturik, bahitutako gizaki batzuk arrautza batzuen aurrean jartzen dituzte zientzalariek, alien berriak sortzeko.

Erregima > Arrautza > Parasitoa > Alien ziklo hau galdu zen Prometheus filman, eta doi-doi agertu da Covenant-en (inkongruentziaren batzuekin). Kontua da 21. mendeko film hauetan alienak sortzeko ez dela behar ez arrautzarik ez ezer. Nahikoa da gauza beltz baten tanta bat, edo hauts partikula batzuk edozein infektatzeko.



Eta infekzioaren zikloan ere... edozer, berdin bihurtuko zaizu biktima mutante arraro bat, edo gorputz barrutik irtengo da neo-alien bat, baina ezta beharrezkoa ezta bularretik izatea ere: bizkarretik edo eztarritik ere irtengo zaizu.



Eta likido beltzaren zikloaz zer... Ezer ez. Ez azalpenik, ez logikarik ez ezer. Besterik gabe, hor dago, litroka, anfora batzuetan, edo lurreko putzuetan, edo astaputz bihurtuta landaredia arruntaren inguruan. Edozein tokitan, edonor kutsatzeko moduan.

Hortik, nolabait, Alien "estandar" bat nola sor zitekeen azaltzen saiatzen da Covenant, baina ez du ezer argitzen, egiazki: zer da lehenago, erregina ala arrautza? Eta gainerako tramak ere logika askorik gabeko putzu batean geratzen dira: ingeniari batzuek sortu zutela gizakia, eta gizakiak androideak sortzearena gero... Sakontasun ustezko horretan ez dago indar mitikorik batere, konparatuta Alien orijinalaren biologia sinplearekin.

Gure munduan bezalaxe da: sorkuntzaren mito dibinoak ez dira ezer biologia darwiniarren errealitate fisiko zoragarriaren ondoan. Ridley Scott-ek ez daki hori, ematen duenez, eta lastima da, ze sekuela-egile txarra ere ez da. Oraintsu berrikusi ditut The Silence of the Lambs Jonathan Demme-rena, eta haren jarraipena, Hannibal, Ridley Scott-ena, eta nik uste dut film horrekin asmatu egin zuela Scott-ek, oso zaila zeukanean aurrekoak jarritako markagatik.

Gure aitaren sindikatu galdua, ELA(a)

Luistxo Fernandez 2017/05/24 13:22
ELA eta EAJ-ren artean halako etsaigo gogor bat dagoela ematen du azken hilabeteetan. Baina hau ez da gauza berria. Gure aita jeltzalea ELAkoa izan zen, baina ELA jeltzale batekoa... ELA-Askatuta zeritzon sindikatu batekoa. Horretaz akordatu eta gehiago jakin nahian Wikipediara jo dut, baina... hara! sindikatu hori ez zen han esistitzen.
Gure aitaren sindikatu galdua, ELA(a)

Pegatina bilduma honetatik: tiny.cc/w45cly

Bueno, ingelesezko bertsioan esistitzen da ELA(a), baina ez euskarazkoan. Eta lastima da. Aspaldi izan nintzen erdi-wikipedista eta artikulu bat edo beste idatziko nuen, baina edizio-ohiturak guztiz ahaztuta, ez naiz gauza orain erdarazko artikulu batetik beste bat euskaraz sortzeko. Ea norbaitek egiten dion mesedea ELA(a) zenari, Wikipedian txokoa egiteko.

Mutikoa nintzeneko urteak oroituz, aitaren jardun politiko eta sindikalaz pixkat gogoratzen dut. ELA (a) honetan parte hartzen zuen, eta etxean Lan-Deya izeneko aldizkari bat jasotzen genuen. Uste dut etxera etortzen zen edozein harpidetza irakurtzen nuela, ze oso gogoan dut ze nomenklatura erabiltzen zen han: eurak, txintxoak, ELA(a) edo ELA(askatuta) ziren, eta besteak, gaiztoak, STV-Eibar ziren. Itxuraz, Eibarren izandako batzar batean zatitu ziren ildoak, eta han nagusitu zena, alde ez-jeltzale gaiztoa, "Eibarko" moduan markatuta geratu zen. Bitxia egiten zitzaidan hura ze gure aita ere Eibarren bizi zen, bertan egiten zuen lan, gu Eibarkoak ginen.

Jubilatu ondoren... ez zen etxera Lan-Deya gehiago etorri. Wikipedia ingelesezkotik jakin dut 1990an bat egin zuela ELA(a)-k berriro ELA nagusiarekin.




Urkullu, Kenny eta abade katoliko abusatzaileena

Luistxo Fernandez 2017/01/14 15:15
Iñigo Urkullu lehendakariak esan du "Elizari dagokion prozesu bat" dela Juan Kruz Mendizabal 'Kakux' apaizarena. Ez, lehendakari jauna.
Urkullu, Kenny eta abade katoliko abusatzaileena

Iñigo Urkullu polifazetikoa eta Enda Kenny

Kasualitatea izango zen, Urkullu Vatikanoko ordezkari batekin elkartu behar izana, hain juxtu euskal eliza (edo eliza katoliko euskalduna, nahi baduzue), abusu kasu batean nahastu denean. Hala ere, hobeto prestatua ager zitekeen Lehendakaria, ze esan egin behar da, esan, "Elizari dagokion prozesu bat" dela Juan Kruz Mendizabal apaizarena.

Ez, lehendakari jauna. Agintari batek beste gauza batzuk esan eta egin behar ditu halako kasuetan, eta Elizak barik, aginteak hartu behar du esku delitugileen kontra.

Eredu hoberik bada hortik. Urkulluren ildotik ustez gertu behar lukeena ere bai: Enda Kenny. Hala ere, horra aipu bat Irlandako Taoiseach edo lehen ministroarena @iurkullu lehendakariarentzat:

Josef Ratzinger kardinalak esan zuen: «Gizarte zibilaren jokabide arauak edo demokraziaren funtzionamendua ezin zaizkio bere horretan eta sinpleki Elizari aplikatu».
Orain, Vatikanoa Cloyne Txostenaren inguruko hausnarketa prestatzen ari delarik, nik, taoiseach-a naizen aldetik, argi eta garbi utzi nahi dut,  estatu honetako umeak babesteari dagokionez, Elizak beretzat egoki jotzen dituen jokabide arauak ezin direla aplikatu, eta ez direla aplikatuko, errepublika honetako demokraziaren eta gizarte zibilaren funtzionamenduan. Ez bere horretan, ez sinpleki, ez bestela.

Enda Kenny abertzale eskuindar bat da, baina ganorazko politikari bat ere bai. Irlanda erreskatearen murrizketetan murgildu zuen, baina, adi, erreferenduma deituta neurriak onartzeko (!).

Goiko aipua, Elizaren abusuei buruzko txosten baten harira izan zen, Elizak Gobernuaren "esku-hartzea" kritikatu zuen une batean. Orduan, erantzukizun politikoarekin, hitzaldi batez ZAPLA suntsitu zuen Kennyk Irlandako Errepublikaren klerikalismo historikoa. Irakurri testua, eta ikusi bideoa.



Elizarekin erlazioak irauli ditu Kennyk Irlandan, eta bere agintean onartu da sexu bereko ezkontza, besteak beste. Eta bai, abertzale eskuindar bat, Urkullu bezala... baina ez Urkullu bezalakoa. Urkulluren antipodetan dagoen abertzale bat da Kenny.

Bestalde, Elizak "jada erabakiak hartu dituela", Urkulluk dioen hori... ikusteko dago erabakiak ze sakontasunez, asmoz eta hurrenkera kronologiko zehatzean hartu diren. Onartuta ere, gauzen argitan, Elizak berak zabaldu duela kasua, eta Munilla gotzainak aurpegia emanda jakinarazi direla gertaerak, esan izan diren gauza batzuek ez dute logika handirik. Esplikatu izan da Mendizabal "damututa eta terapian" zegoela apiriletik, eta hala ere, duela pare bat aste eskaini zion elkarrizketa bat Goienari, komentzimendu osoz bere egoera isilpean geratuko zelakoan, ez damu eta ez terapia.

(eskerrik asko Ana I. Morales, Kennyren berbak euskaratzeagatik)

Bizitzaren udazkenean

Luistxo Fernandez 2017/01/08 11:38
Duela hilabete bete nituen 50 urte. Aste batzuk lehenago, Sustatuk 15 urte bete zituen eta elkarrizketa bat egin zidaten. Jon Urbe argazkilariak zuhaitzeko adarren artean jartzeko esan zidan eta horra, berak eskaini zidan metafora egokia: bizitzaren udazkenean sartu naiz.
Bizitzaren udazkenean

Argazki Press-eko Jon Urbek Berriarako


Jai txiki bat izan zen nire egunaren bezperan eta lagun pare batek bi testu eskaini zizkidaten. Jarraian itsasten ditut.

Gizon zakarra

Galdera filosofiko bat dabilkit gogoan bueltaka, seguru asko hemen gauden guztiok noizbait pentsatu duguna: Luistxo zakarra delako maite dugu ala zakarra den arren?

Zakarra delako maite dugula esateak gehitxo eman dezake: ez gara masokistak, kariñoa estimatzen dugu, elkarri ondo esatea, batak bestea zaintzea... Baina Luistxo maite dugu.

Zakarra den arren maite dugula esatea, ordea, ez da guztiz egia, eta puntu krudel bat izango luke: Luistxoren izaearen parte funtsezko bat arbuiatzen dugla esan nahiko bailuke.

Hortaz, zer? Zakarra delako ala zakarra den arren? Agian zakartasun horrek bihotz samur bat ezkutatzen duela esan liteke, esne merengatuz beteriko txokolate beltzezko bonboi baten antzera. Edo zakartasun horrek baduela gozo puntu bat, laranja garratzezko marmeladak bezala?

Edozein modutan eta dena delako, zakarra den arren eta zakarra delako, maite dugu Luistxo.

Mende erdiko trastea

Berrogehita hamar urte,
mende erdiko lastrea!
urtea motz egiten duk
eta luzea astea.
Bihotzerre kalbizie
miopia desgastea,
kolesterola ezin jaitsi
eta igo bai 'trastea'?
Honez gero urrun daukak
tetrisean jolastea
Etxepare porno edo
Excelai irabaztea,
Orain snooker brandya
eta batina jaztea...
Baina, lasai, izpirituz
hi beti MUTIL GAZTEA!!

******

Duela hilabete idatzi behar nuen blog sarrera hau, baina gora-beherak izan dira. Neskalagunaren ama hil zen, hain juxtu, neure urtebetetzeko egunean larrialdi bat izan eta bi egunera. Gabonetako egunen zurrunbiloan ere, anaia baten osasunak sustoa eman zigun mahaira esertzekoak ginela (osatzen ari da, zorionez).

Bi gertakariek oroitarazi didate izenburuan diodan metaforarena: bizitzaren udazkenean abiatzen naizela, amaierarantz, pixkanaka. Dena dela, uste dut geratzen zaidala tarte bat, eta 50 urteen balantze bat eginda, mende erdi on bat osatu dudala pentsatuz, beste erdi on baten bila noa, irribarre batekin.

Ia 100 urteko liburu bat, kalean aurkitua

Luistxo Fernandez 2016/07/04 12:05
Atzo arratsaldez, Donostiako Gaskuina plazan botata (zuhaixka batzuen ondoan, euri zaparrada bat edo beste jaso izandako arrastoekin), euskarazko liburu zahar hau topatu nuen.

Aŕigarai-Ataun egile gisa ageri dira, eta EUSKERA da titulua. Gero dio, Itzulbidea = Clave de temas.Argitalpen informazioa falta zaio, baina sarean aurkitu dut.

Gramatika baten laguntzarako egina dirudien itzulpen ariketa batzuk dira, gipuzkeraz idatziak, RR gogorrak azentuarekin idatzita (Ŕ). Batzuk pasarte biblikoak dira, baina testu garaikideak ere badaude. Liburuaren joskera apur batzuk geratzen dira, eta ez dakit orririk falta ote den. Itxura batean, beste gramatika honen laguntzarako argitaratutako zerbait da.

Sancho el Sabio fundazioko webguneak dio 1932ko liburua dela. Argitalpena izango da akaso, baina egileetako bat lehenago hila da (Celestino Peralta, Arrigarai), eta 1919ko gipuzkerazko gramatika bat izan daiteke liburuaren oinarrietako bat. Beste egilea, Ataun, Imanol Apalategi edo Aita Bonifacio Ataun da.

Aurkitutako liburua norbaitek galdu badu, abisatu eta itzuliko diot. Bestela, edonori oparitzeko prest nago, interesa badu eta nirekin kontaktuan jartzen bada.

Auschwitzeko lau argazkiak

Luistxo Fernandez 2016/05/10 08:45
Azpitituluak.com webgunerako euskaratu dudan azken filmean (Saul Fia, Saulen semea), nazien hilketa-eremuetan lan egin zuten Sonderkommandoen bizitza latza ageri da. Juduak ziren sonderkommandoak, eta behartuta zeuden genozidioaren lan latz eta gogorrena pertsonalki egitera.
Auschwitzeko lau argazkiak

Saulen semea, 2015.

Nik uste dut filmak argi uzten duela ezinezkoa dela pertsona haiek kolaboratzaile gisa aurkezterik. Historiak ere hori erakusten du, zenbait ekintzatan sonderkommandoek demostratu zutelako erresistentzia eta lekukotasun borondate heroiko bat (idazkiak ezkutatu lurpean, matxinada eta ihesaldi saiakerta bat...).

Une historiko horiek eremu eta denbora desberdinetan geratu ziren, baina filmak nolabait batu egiten ditu fikzioan. Gertaera erreal horietako bat, beharbada harrigarriena, Auschwitz-eko lau argazkiena da.  
 
Auschwitz-eko dokumentazio grafikoan, SS-ek euren eguneroko bizitza aseptikoa erretratatu izan zuten, baina genozidioaren praktika, noski, kamerentzako debekatua egon zen. Lekukotza bakarra dago, eta sonderkommando batzuek lortu zuten.  eta lortu zuten kamera eta pelikula Auschwitz-etik ateratzea. Lau irudi bakarrik dira.


 
Batzuetan "mozketak" egin dira irudiaren objektua argiago ikusteko, baina historialari batzuen arabera, alferreko faltsuketa da hori. Izan ere, koadro murritzaren ikuspegiak erakusten du lau irudi hauek egiteak zelako arrisku eta ahalegina eskatu zien presoei.

Lau argazkietako batean, goiko honetan, ez da "ezer" ikusten: seguruenik gerri paretik egin zuen argazkia presoak, eta zuzen apuntatu beharrean gora joan zitzaion objektiboa, zuhaitzetako adarrak ikusten baitira. Beste hiru irudietako bitan, gorpuen erreketa ikusten da, eta 4.ean, emakumezko batzuk biluzik gas-kameretara zuzentzen.


 
Nik uste dut historiako argazki-erreportaia inpaktanteena dela. Ahalegin kolektibo bat izan zen, zenbait pertsonen artean egina, kamera lortu, argazkiak egiteko batek hartu, zaintzak antolatu, eta gero estraperloan berriz pelikula atera. Argazkiak klikatu zituena, batzuen arabera, Alberto Errera izeneko judu greziar bat izan zen. Izenagatik, seguruenik komunitate ladino sefarditan jaiotako norbait, espainolez mintzatzen ziren Ekialdeko Europako judu horietako bat.
 
Saul Fia filmean pasadizo solte bat bezala ageri da argazkien kontu hau. Saul protagonista "kasualitatez" gurutzatzen da argazkilariarekin. Ez da noski, kasualitate: ondo planifikatutako film batean, esangura historikoa  azpimarratzeko modua da. Euskaraz ikusi nahi baduzue Saulen semea, hemen duzue.

Haplotalde maskulinoen eztanda demografikoak: R1b euskaldunen jatorria (Geno-7)

Luistxo Fernandez 2016/05/04 17:21
Nire lankide eta lagun Urtzi Odriozolak bere DNA aztertu du Genographic proiektuarekin, nik bezala! Nolabait, argazki bertsua ageri da bere lerro matri/patrilinealetan eta neurretan. Bion kasuan, amaren haplotaldea oso antzinakoa da Euskal Herrian (Urtzirena neurea baino are zaharragoa, eta izatez, euskaldunen artean tipikoagoa), eta aitaren haplotaldea, berriz, R1b talde tipikoki indoeuroparrekoa da.
Haplotalde maskulinoen eztanda demografikoak: R1b euskaldunen jatorria (Geno-7)

Animatu lagunok eta egin Genographic testa

 Hona informazioa zehatz azalduta, Urtzi Odriozolaren blogean.

Jakin dugu Urtzik eta biok halaber, amaren amaren aldeko amama komun bat dugula: duela 70.000 urte inguru bizi izan zen emakumezko bat izan zen hori. Aldiz, aitaren aitaren aldeko geure aitona komuna askoz berriagoa da, duela 4.500 edo 5.000 urteko gizon bat, seguruenik Europako erdialdean biziko zena.

Gizon hori, gure aitona komuna, indoeuroparrekin Europan zehar zabaldu ziren R1b taldekoa zen. R1b-ren nagusitasuna Europa mendebaldean, harrigarria da, bere ugaritasunagatik; baina are harrigarriagoa euskaldunen kasuan, mintzairaz ez baikara indoeuroparrak.

Hala ere, misterio hau (hala izendatu nuen iaz nire blogean), erlatiboa da. Gizateriaren historian zenbait bider errepikatu izan dela argi utzi du ikerketa berri batek.

R1b taldea Europan hedatu zen bezala, beste eremu geografiko batzuetan beste haplotalde maskulino batzuk ere izugarri hazi ziren. Ameriketan duela 15.000 urte gertatu zen eztanda demogragiko maskulino hori Q1 haplotaldearen azpitalde batekin, Afrikan duela 5.000 urte E1b taldearekin, aldi berean Europan gure Urtzi eta Luistxoren aitonaren R1b taldearekin, handik ez askora Indiako subkontinentean "geurekin" erlazionatutako R1a "lehengusuen" taldearekin (seguruenik, kolonizazio indo-ariar vediko baten aztarna)...



Zergatik ugaltze esponentzial horiek iraganeko tarte jakin batzuetan? Nolatan gaurko hainbeste gizonezko, eskualde kontinental zabal batzuetan, ondorengo zuzenak duela ez hainbeste gizaldi bizi izan pertsona zehatz batzuenak?

Teknologia eta indarkeriarekin du zerikusia erantzunak. Une historiko horietan, giza-talde batzuk abantaila teknologiko jakin bat eskuratu zuten zabalkunde demografikoa eta territoriala (konkista) erraztu ziena. Europan, litekeena da gurdiaren edo zaldiaren edo metal jakin batzuen abantaila militarra izatea talde horien nagusitasunaren gakoa, eta hizkuntza indoeuropearren nagusitasuna ere horrekin lotua dago segureunik. Era berean, gizarte konkistatzaile horietan gizonezkoen elite gerlari batzuek "monopolizatu" zuten ugalketa: emakumeen konkista, bortxaketa, eta antzeko kontu itsusiekin seguruenik. Kontua, halaber, ez da beste gizonezkoek ez erreproduzitzea, baizik eta elite gerlariak gehiago erreproduzitzea, eta emakume gehiagorekin.

Garai ikaragarri horien umeak gara, bai... Ikaratu ere egiten du geneetan zer daramagun pentsatzea.

Eta azterketa genetikoen alorrean... etengabea da informazio berria! Haplotalde maskulinoen kontu hau izan eta astebetera, Europako antzinate populazioari buruzko beste hau ere irten da, datu interesgarriekin hori ere.

2015eko aurkikuntza genetiko esanguratsuak (Geno-6)

Luistxo Fernandez 2016/01/06 10:20
Ez diot kasu askorik egin blogari azken hilabeteetan, ezta nire azterketa genomikoaren sortari ere. Baina antzinako genetikan azterketa berriak egiten ari dira, eta datu esanguratsuak argitaratu izan dira 2015ean zehar, azkenengoan doi-doi urtea amaitzera doala. Laburpentxo bat merezi dutelakoan, hona 3 aurkikuntza inportanteren berri. Pertsonalki, gainera, zirrara berezia sentitu izan dut aurkikuntza hauekin nire haplotalde matrilineal eta patrilinealen historia antzinakoarekin zerikusia duten datuak agertu direnez. Zeharka, euskaldunen historiaz ere zerbait esan nahi dute datu hauek, niri iritziz, honetaz eszeptizismo handia dagoen arren inguru hauetan.

Atapuercako arbaso neolitikoak

Batetik, gertu-gertuko azterketa genetiko inportante baten berri eman zen duela hilabete batzuk: Atapuercako aztarnategiko populazio neolitiko eta nekazari batzuen genomak aztertu ahal izan dituzte, eta konparazioak egin dituzte beste hainbat populazio talderekin, antzinakoak zein berriak. Ondorioa, izenburu espektakularrez ere hornitu zena, zera izan zen: Atapuercako nekazari haiengandik gertuen dagoen populazio modernoa gaur egungo euskaldunena da. Era berean, nekazari haiek ez zeuden bereziki nahastuta Europako aurreko populazio ehiztariekin, eta jatorri mediterraniar argi bat zuten. Hona paper zientifikoa, eta analisi bat Razib Khan genetistaren gunean.
 
Zenbait teoria baieztatzera etorri dira datu hauek: bereziki, nekazaritzaren zabalkundea Europa hegoaldetik gertatu zela, eta horrekin batera populazio berriak hedatu zirela Europan, jatorria Anatolian edo Ekialde Hurbilean zutenak. Euskaldunon historiari dagokionez, teoria jakin bat gezurtatu edo zalantzan jarri dute Atapuercako datuek: euskaldunon jatorri zuzenena, edo nagusia, ez dagoela paleolito glazialeko populazio ehiztarien artean. Alegia, sinpleegi esanda: ez gara Ekaingo zaldiak marraztu zituztenen ondorengo zuzenak, baizik eta Europako lehen nekazarien uhinekoak. Sinpleegi diot, ze, izatez, pre-nekazari europarren geneak ere badaude euskaldunen artean gaur egunean, Europako populazio gehienen artean bezala, baina nolabait esatearren, geneen multzo handiena, eta lotura zuzenekoena, nekazari haien artean dugu.


Pertsonalki, gainera, zirrara berezia sentitu dut aztertutako laginean, 8 pertsona horien haplotalde mitokondrialean, X2C taldeko bat dagoela ikusirik: neuk amarengandik jasotakoa. Beste haplotalde mitokondrialek ere badute garrantzia: U5 marka duten hiru aldaerek jarraitasuna dute gaur egungo euskal populazioan, Uxune Martinez UEUkoaren familian, adibidez. X2Cren kasuan, X2 taldea tipikoki Ekialde Erdiko jatorrizkoa dela kontuan hartzen delarik, badirudi haren agerpena Mendebaldeko Europan eta geurean, lehen nekazari hauen etorrerarekin lotzen dela.

Yamnaya zabalkundea: hizkuntza eta gene indoeuroparrak

Bigarren aurkikuntza interesgarria, ikerketa zehatz batean baino gehiago, zenbaitetan ikusi dudala esan daiteke, eta laburbildu daiteke puntu batean: Yamnaya kulturaren inportantzia Europaren populazio genetikoan eta, aldi berean, lotura gero eta argiagoa Yamnaya eta hizkuntza indo-europarren artean.

Arkeologia eta hizkuntzalaritzaren aldetik, Yamnaya hipotesia indartzen ari zen azken urteotan, indoeuroparren jatorri gisa. Bereziki, gomendatuko nuke The Horse, the Wheel, and Language liburua, David W. Anthonyrena.



Hizkuntza indoeuroparraren jatorri eta zabalkundearen historia ondo harilkatu bat marrazten du Anthonyk liburu horretan, hizkuntzalaritzako zein arkegologiako datuak lotuz. Zaldia, gurdia, eta brontzearen teknologia zabaldu ziren Yamnaya haiekin Europan zehar, eta hain teknologia aurreratuak ziren aurrekoek zeuzkatenekin alderatuta non populazio konkista eta ordezkapen masiboak gertatu zirela, genozidioak ez badira: ez dago pre-Yamanata, pre-indeuroparrik egun Europan... ez bagara gu, euskaldunak (eta gure artean ere, eragin genetiko ikaragarriarekin, R1b-aren kasuak aditzera ematen duen bezala, ikusi beherago 3. atala).

Orain, genetikak ere bultzada handia eman dio Yamnaya hipotesiari, antzinako genotipoen azterketak agerrarazi baititu pare bat datu esanguratsu: Bat) Yamnaya hilobietako genotipoak, antzestralak dira Europa Mendebaldeko populazio askorengan. Europa Mendebaldean ordezkapen uhin bat baino gehiago dago antzinako genotipoetan: nekazariek aurreko ehiztariak ordezkatu zituzten neurri handi batean, baina ondoren, Yamnaya/indoeuroparren ordezkapen are masiboago baten aztarnak ageri dira. Eta Bi) Yamnaya jendearen jatorri genetikoan ere aztarna interesgarriak aurkitu dira, non eta Kaukasoan! Azkenean, izango da hemen kaukasotarren ahaideak ez garela euskaldunak, baizik eta gure inguruko indoeuropear etorri berri hauek!

Irlanda: noiz azaldu ziren zeltak (eta R1b-dunak)

Hirugarren datu inportantea urtearen amaierarekin etorri da. Irlandako antzinako lehen genomen sekuentzia egin da, eta datu interesgarriak aurkitu dira. Bata, 5.200 urteko emakumezko bat da, eta Ekialde Erdiko nekazarien aztarna genetikoak agertzen ditu. Berriagoak dira beste 3 aleak, Brontzezko kulturako hiru gizonezko, 4.000 urte ingurukoak, eta hauetan, jada, Europako bigarren zabalkunde horren aztarnak ageri dira. Pontoko eragin genetikoa aipatzen da laburpen honetan, eta bereziki Yamnaya kulturaren zonaldeaz ari dira.

Rathlin uharteko aztarna hauek, hiruak, R1b haplotaldekoak dira.



Hortaz, aztarnek adierazten dute aldaketa bat 5200 / 4000 urteen artean, eta hori asoziatzen da aldaketa genetiko handi batekin, brontzearen kulturaren etorrerarekin eta baita ere, oso litekeena dena (bideoan hala dio Dan Bradley irakasleak) hizkuntza zeltikoaren etorrerarekin.

Hortaz, hemen dugu puzzle euskaldunaren paradoxaren agerpen bat ere: R1b haplotaldearen nagusitasuna nola liteke euskaldunen artean? Non eta Europan oro har, eta Irlandan bereziki, hizkuntza eta herri indoeuropearren zabalkundearekin lotu daitekeen honen agerpena, zer gertatu zen gure kasuan?



Aurrekoan aipatu nuen teoria hartara joko dut berriro: nolabait, euskaldunen ondare genomiko indigenan, indoeuropearren etorrerarekin, haplotalde maskulinoen nagusitasuna inposatu zen Euskal Herrian (nukleo konkistatzaile maskulino batek konkistatutako herriaren emakumezkoak bereganatu zituen, nolabait), baina ez inbaditzaileen hizkuntza.

Datuak, Irlandakoak eta Atapuercakoak, bateragarriak dira: R1b agertu izan balitz Irlandako lagin zaharrean edo Atapuercakoan, R1b-ren zabalkunde indoeuropearra gezurtatua gertatuko litzateke. Baina aztarna zaharrago horietan ez dago indoeuropear/yamnayarik: bai ordea, Europako lehen populazio nekazarien aztarna, Anatoliarekin lotu daitekeena. Eta horien artean, haplotalde matrilineal batzuk oraindik irauten dutenak gure artean. Kasualitate hutsez, nire bi haplotaldeetan dago jatorri nahasketa bitxi honen aztarna, amaren aldetik X2C nekazari-ekialde-erditar antzina-antzinakoa, eta aitaren aldetik R1b indeoeuropar-yamnaya berriagoa.

Eta egongo da pentsatzen duenik honek guztiak ez duenik zerikusirik Euskal Herriaren antzinatearekin edo euskararen jatorriarekin edo euskaldunen jatorriarekin. Ba oso oker daude horiek. Eta hurrengo urteetan, oraindik gehiago ikasi eta jakingo dugu, 2015ean asko ikasi dugun bezalaxe.

Hona, nire geno-artikuluen segida:

Aurkezpena

Luistxo Fernandez

Lan egiten dut CodeSyntaxen, Sustatun ere dexente editatzen dut. Eibarren jaioa naiz (1966) eta Donostian bizi naiz. Twitterren @Luistxo naiz. Azpìtituluak.com proiektuan ere banabil, eta niren kontsumo kulturala zertifikatzeko. Gainera, blog honek erdarazko bi bertsio ditu:

The English Cemetery

El cementerio de los ingleses

Nire kontsumo kulturala: 2012/13 | Zinea | Telebista | Artea | Liburuak | Antzerkia | Musika

Hemengo edukien lizentzia: Creative Commons by-sa.

E-postaz harpidetu: hemendik.

artxiboa
2024 2023 2022 2021 2020 2019 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004